Voor de toekomstige gemeenteraden: kijk eens hoe Drachten zijn krachten vond

De verkiezingen voor de Tweede Kamer liggen nog geen jaar achter ons. De start van het nieuwe kabinet een maand. Verkiezingen voor de gemeenteraden komen eraan. En intussen: de clash tussen gemeenten en Rijk, getuige bijvoorbeeld, in januari 2022, scherpe uitspraken van VNG-voorzitter Jan van Zanen. Als er niets verandert gaan de vers gekozen gemeenteraadsleden het zwaar krijgen met de gemeentefinanciën. Het is bekend: de vrije speelruimte was daar al gering. Cultuur is er de dupe van. De oproep van de VNG tot volledige coronacompensatie voor de cultuursector mag dan ook in een breder kader worden gezien.

Lokale culturele voorzieningen als bibliotheken, centra voor de kunsten of musea hebben tien jaar geleden weliswaar minder rechtstreeks te lijden gehad onder de kunstbezuinigingen van Rutte I, eens te meer hebben ze effect het gevoeld van de doorgevoerde decentralisaties in andere sectoren. Je zag het aankomen: bezuinigen, decentraliseren, reorganiseren, een drieslag die tot brokken zou leiden. De collateral damage raakte de muziekschool en/of collega’s. In het pre Rutte tijdperk waren er ook al bezuinigingen. Vaak onder de motto’s ‘privatisering’, ‘herijking’ en’ afslankende overheid’. Er was, met hier en daar een gelukkige uitzondering, geen stemming om juist te investeren in een krachtige lokale culturele infrastructuur.

Kunsten ’92

Met de verkiezingscampagnes in zicht gaan met name Kunsten’92, kenniscentrum LKCA, maar bijvoorbeeld ook de Federatie Creatieve Industrie de lokale politiek bestoken. Wil je het opnemen voor stevig gemeentelijk beleid dan begint dat met nadruk op de vanzelfsprekende, autonome waarde van cultureel aanbod. Maar daarnaast zijn er zoveel meer krachten te benoemen, zoals de economische of de sociale. Nog te weinig rekenen we met de kwalitatieve en kwantitatieve opbrengst van die andere waarden in de lokale context. Het is supergoed dat de verschillende organisaties ze nu met kracht naar voren brengen. Daarbij is er altijd een zeker risico: dat het generalisaties zijn, misschien te abstract, misschien te veel van toepassing op Rotterdam en niet op Capelle aan de IJssel. Hoe mooi zou het zijn om de vertaalslag per gemeente te maken?

Neem een gemeente als Smallingerland. Van een doorsnee gemeente wil ik niet spreken, want bestaan er doorsnee gemeenten? Maar qua omvang, samenstelling van de bevolking en veel andere kenmerken staat Smallingerland niet boven of onder aan allerlei lijstjes. Zo’n 56 duizend inwoners, woonachtig in de stedelijke kern (Drachten) of het ruime platteland eromheen. Twintig procent 65-plussers. Tien procent inwoners met een niet-Nederlandse herkomst. Een breed samengestelde gemeenteraad – tien fracties – inclusief lokaal belang. Drachten, oorspronkelijk een dorp, groeide groot vanaf de eerste Philips vestiging. Met stadse allures. Architectenbureau Van den Broek en Bakema deden echt niet alleen de wederopbouw van Rotterdam. Drachten kreeg dankzij hen haar stedelijke allure.

Een gemeente met culturele kernvoorzieningen: Schouwburg De Lawei, Popcentrum Iduna, Bibliotheek Drachten | Smallingerland en Museum Dr8888.

De genoemde vier cultuurinstellingen vroegen mij in het begin van 2021 of ik met hen de toegevoegde waarde in kaart kon brengen voor de lokale samenleving en of ik dat aan fracties van de gemeenteraad kon toelichten. Ik inventariseerde de ‘acht krachten van Drachten’ en samen vertaalden we dat naar de dagelijkse praktijk van hun aanbod en de publieke betekenis daarvan. De acht waarden zijn niet nieuw; ze zijn afzonderlijk of in combinaties vaker naar voren gebracht, maar misschien nog niet in zo’n geheel en dan consequent vertaald naar de praktijk in één gemeente.

De Handleiding voor lokale bestuurders van Kunsten’92 en Federatie Creatieve Industrie, 9 februari 2022 zet eveneens een groot aantal krachten naast elkaar, met cases in uiteenlopende gemeenten en goede suggesties voor de praktijk. Voor het economische aspect verwijst de Handreiking naar mijn publicatie “Acht Krachten van Cultuur”. Deze publicatie – met de nodige referenties -valt te lezen op http://www.wevragenerik.nl/acht-krachten-van-cultuur. Ik vat hem in dit artikel samen.

De publicatie zou er niet zijn geweest zonder het initiatief en de medewerking van de directeuren van Schouwburg De Lawei, Bibliotheek Drachten|Smallingerland, Poppodium Iduna en Museum Dr8888. Voor een compleet beeld zou ook het amateurleven in de gemeente nog sterker naar voren moeten komen.

Onweegbaar

Over de autonome ofwel belevingswaarde zullen we het hier niet uitgebreid hebben: die is vanzelfsprekend of die is niet. Wat de Mattheus Passion of de nieuwste bundel van Rijneveld bij iemand persoonlijk teweegbrengt is onmeetbaar en onweegbaar. In Drachten is interessant dat Poppodium Iduna het principe ‘beleven in drie etappes’ hanteert: verheugen, meemaken, herinneren. Het podium biedt daarom tevoren extra informatie over optredende artiesten juist vanwege het verheugen. En er is na afloop materiaal, zoals fotoreportages, dat het geheugen helpt herinneringen vast te houden.

De economische waarde van cultuur is naar verhouding het meest beschreven. Die zit bijvoorbeeld in het vestigingsklimaat van een stad, in de betekenis voor het toerisme, in werkgelegenheidscijfers of een ruimtelijke kwaliteit. De vier instellingen te Drachten halen gemiddeld bijna 500.000 bezoekers per jaar. Dat is van invloed op het bezoek aan winkels en horeca. In grote steden is daar kwantitatief onderzoek naar gedaan, al is het oppassen met harde conclusies. Recent economisch onderzoek naar zowel Schiphol als vliegveld Aachen- Maastricht dat de betekenis van deze luchthavens moest onderbouwen riep ook discussie op. Wat mag je echt toerekenen als economische meeropbrengsten? Niettemin kunnen we veilig stellen: cultuurbezoek leidt ook tot bestedingen elders.

Dan is er de werkgelegenheid. Buiten corona tijd bieden de vier instellingen in Drachten werk aan zo’n 130 medewerkers, deels in loondienst. Hun gezamenlijke omzet bedraagt ruim 10 miljoen euro, waarvan de helft gemeentelijke subsidie is. Omgekeerd: de gemeentelijke subsidie van 5 miljoen maakt een evenredig bedrag aan eigen inkomsten mogelijk.

Inclusiviteit

De verbindende waarde van cultuur wordt in nota-taal gemakkelijker zichtbaar dan in de werkelijkheid. Toch kan een gemeente en kunnen organisaties zich er heel concreet op instellen. De Bibliotheek Drachten|Smallingerland staat open voor vrije inloop voor bezoekers en heeft daarmee ook een verbindende, sociaal-culturele functie. Schouwburg De Lawei organiseert het jaarlijkse nieuwjaarsfeest en nodigt door het jaar heen specifieke groepen uit: AZC-bewoners of buurtgenoten. De nadruk die de cultuursector zelf is gaan leggen op diversiteit en inclusiviteit kan ertoe bijdragen dat veel meer Nederlanders het gevoel gaan krijgen dat zij er ook bij horen, bij de cultuur, bij de samenleving. Veel nieuwkomers bevestigen dat zij zich het Nederlands in de Nederlandse cultuur hebben eigen gemaakt door Nederlandse liedjes, kinderboeken, toneel. Museum DR8888 heeft speciale programma’s voor doelgroepen, waaronder statushouders. Die werken als vrijwilliger in het museum. Jongeren worden uitgenodigd eigen tentoonstellingen of een tijdschrift te maken.

Vrijwilligerswerk heeft van zichzelf al een grote verbindende waarde. In Smallingerland bieden de vier genoemde instellingen aan ongeveer 350 vrijwilligers werk. Als je het goed organiseert snijdt het mes aan twee kanten: praktische hulp bij de techniek, in de garderobe of achter en een zinvolle tijdsbesteding voor betrokkenen.

Daarnaast mag vrijetijdskunst als verbindende kracht niet worden onderschat. LKCA publiceert er regelmatig over. Zo’n 43 procent van de Nederlanders doet actief aan kunst en 37 procent doet dat collectief. De individuele en sociale betekenis van koren, korpsen, ensembles of schilderklassen zal ook in de Friese gemeente groot zijn.

Amateurs

De educatieve waarde die cultuurinstellingen bieden loopt vooral langs de lijnen: onderwijs, volwasseneneducatie, cultureel burgerschap, talentontwikkeling en alfabetisering. Museum DR888 hanteert de Internationaal veelgebruikte methodes als “Visual Thinking” en “Ways of Looking”. Schouwburg De Lawei organiseert nauwe samenwerking tussen onderwijsinstellingen, vakdocenten, kunstprofessionals en tussen cultuurinstellingen onderling. De bibliotheek wijst kinderen en volwassenen de weg op het gebied van digitale informatie, gebruik van tablets en smartphones of belastingkwesties. Ze ondersteunt leesclubs en biedt ‘de Bibliotheek op School’. Amateurpopbands kunnen zich bij podium Iduna scholen in techniek en repertoire.

De museumwereld heeft het begrip ‘Collectiewaarde’ gemunt. In Drachten is veel te zien van Theo van Doesburg, De Stijl en Dada en van architecten uit deze periode. Toch is het niet alleen in de musea dat ons collectieve cultuurbezit wordt bewaard en overgedragen. Voor onze literaire schatten, nationale muzikale oogst en opgebouwd theaterrepertoire bezoeken we de podia, de bibliotheken, de musea in Amsterdam, Arnhem, Zevenaar of Drachten. De bibliotheek in die laatste gemeente heeft een boekencollectie van 85.000 titels. Er is inmiddels een collectie e-books van 28.000 titels. De schouwburg biedt eigentijds repertoire, maar heeft veel op de planken dat tot onze gezamenlijke historische collectie behoort.

Dat kunst en cultuur bijdragen aan gezondheid en gezondheidszorg krijgt de laatste jaren meer aandacht. Ook internationaal, bijvoorbeeld bij Wereldgezondheidsorganisatie WTO. Sectororganisaties LKCA en ZonMW hebben samen mogelijkheden onderzocht voor bijvoorbeeld de ouderenzorg. Hoe zit dit in Smallingerland? Daar doet bijvoorbeeld het museum mee met het project ‘Onvergetelijk’, uitgerold door het Stedelijk Amsterdam en Van Abbe Eindhoven, voor mensen met dementie en hun familie. De bibliotheek biedt onder meer het programma ‘Voel je goed’ dat kwetsbare mensen gezondheidsvaardigheden bijbrengt. Schouwburg De Lawei biedt speciale programma’s die gericht zijn op goed in je vel zitten, over bijvoorbeeld eenzaamheid, dementie of stress.

Bibliotheek Drachten|Smallingerland nam duurzaamheid als speerpunt in de programmering. Zo kwamen er thema’s aan de orde als ‘wonen zonder gas’. De bibliotheek organiseerde informatieavonden over duurzame oplossingen en faciliteerde de opleiding van energiecoaches. Schouwburg de Lawei verwierf de ‘Green Key Goud’ als keurmerk voor duurzame creatieve onderneming.

Energiebesparing

Als het om duurzaamheid gaat zit de kracht van cultuur deels in de relatief geringe impact van de sector op milieu en energie. Deels ook in de voorbeeldfunctie op het gebied van bijvoorbeeld energiebesparing. Maar de sector draagt ook actief bij aan de bewustwording en aan innovatie, zoals in het voorbeeld van de lokale bibliotheek. Vooral de creatieve industrie laat zich goed zien in het ontwikkelen van nieuwe concepten. Het landelijk project ‘Idols’ was daar slechts één illustratie van.

Als laatste waarde noem ik hier de regionale kracht van de cultuursector, in Friesland zichtbaar gemaakt tijdens Culturele Hoofdstad 2018. Regionale kracht zit onder meer in het bijdragen aan de regionale identiteit en verbinding en in het bewaren van regionale geschiedenis, materieel en immaterieel erfgoed. De instellingen zijn een schakel in de algemene regionale voorzieningenstructuur, maar schakelen ook tussen het landelijke cultuuraanbod en de regio. In een Friese gemeente als Smallingerland krijgt dit aspect uiteraard een extra dimensie. De lokale instellingen bieden Friestalige programma’s, ze bewaren Friese cultuur en dragen deze over. Ze waren betrokken bij Culturele Hoofdstad 2018 en draaien mee in het ‘Legacy’ programma van dit project. Voorbeelden van Fries aanbod vanuit Drachten: van Friese theatervoorstellingen tot Friese boeken in de bibliotheek, en van regionale popprojecten tot tentoonstellingen als Fries expressionisme.

Het zou mooi zijn als overal in het land wethouders, ambtenaren, raadsleden en cultuurinstellingen – mede gestimuleerd door de Handreiking van Kunsten 92 en FCI en door het voorbeeld in Smallingerland – samen op zoek gingen naar alle krachten van cultuur in hun gemeente. Het zou in de nieuwe periode een impuls kunnen zijn nu echt vorm te geven aan wat vaak een leeg begrip blijft: samenhangend beleid.