(Update) Nicolas Stemann over zijn versie van ‘der Besuch’ op het Holland Festival: ‘We nemen zulke vrouwen tegenwoordig wél heel serieus.’ #HF22

Update 11 mei 2022

De in dit artikel aangehaalde vergelijking met de affaire-Derksen gaat sinds deze datum niet meer op, aangezien de tv-persoonlijkheid weer in volle glorie is hersteld door het televisiestation dat hem eerder ‘cancelde’. Vanaf maandag 16 mei zal hij weer in zijn oude functie terugkeren als ‘grumpy old man’ in Vandaag Inside. Zie hier de link.

Een oude dame keert na tientallen jaren terug in het dorp van haar jeugd om wraak te nemen op de man die haar destijds zwanger maakte en afwees. Hij is nu burgemeester van dat zelfde dorp, en zij is miljardair. Zij belooft het dorp schatrijk te maken, op één voorwaarde: dat de bevolking de man die haar vernederde ter dood brengt. Vraag is: kiest de bevolking voor het geld, en dus de dood van hun burgemeester?

In de jaren vijftig van de vorige eeuw was de keuze helder: de oude vrouw stelde iets te hoge morele eisen en de bevolking was te hebzuchtig om een en ander zonder bloedvergieten te kunnen laten aflopen. Nu ligt dat anders.

Dürrenmatt schreef een bizarre vaudeville

65 Jaar geleden schreef de Zwitser Friedrich Dürrenmatt dit verhaal op in de vorm van een vaudeville achtig toneelstuk. Sindsdien werd dit ‘Bezoek van de oude dame’ een klassieker in het Zwitserse – en Duitse – theater. Elke scholier in het Duitse taalgebied kan het dromen. Het Holland Festival toont op 10, 11 en 12 juni van dit jaar een opgefriste versie van ‘Der Besuch’, gemaakt door de Duitse regisseur Nicolas Stemann.

Ik sprak de theatermaker, die momenteel artistiek leider is van Schauspielhaus Zürich, er al begin maart van dit jaar over, en zag de voorstelling later in Zürich, zodat ik me kon voorbereiden op deze nogal vergaande bewerking van deze Duitse evergreen. Sinds de première, vorig jaar, en sinds dat interview in maart, en mijn bezoek aan Zürich, is er van alles gebeurd. Dat maakt dat dit stuk nog wat extra commentaar behoeft.

De affaire-Derksen maakt duidelijk dat de wereld anders is

Niet in de laatste plaats heb ik het dan over de ‘affaire’ rond TV-ikoon Johan Derksen. De verpersoonlijking van het ‘je mag ook niks meer zeggen’-sentiment, dat heerst onder een bepaald deel van de bevolking, biechtte het schenden van een dronken vrouw op, vijftig jaar geleden, “toen dat nog gewoon was, maar waar je nu niet meer mee aan kunt komen”, om het op te nemen voor een ander ikoon dat ervan wordt beschuldigd zijn partner K.O geslagen te hebben.

Waarvan akte. Binnen een week verdween Derksen om deze uitglijder van de buis en is het Openbaar Ministerie op zoek naar de – nu oude – dame die destijds in bewusteloze toestand met een kaars werd geschonden door de nu oud-voetballer. De parallel met het stuk van Dürrenmatt is opvallend, maar de manier waarop de toneelschrijver het onderwerp aanpakt verschilt hemelsbreed met hoe onze samenleving nu omgaat met een man als Derksen.

Je zou kunnen zeggen dat de dorpsbevolking nu geen miljard euro nodig zou hebben om de burgemeester van kant te maken om zijn jeugdzonde.

Slachtoffers werden nooit serieus gehoord

Tijden veranderen dus, en actualiteit blijkt ongrijpbaar. Een punt is ook nog eens dat het stuk ‘Het bezoek van de oude dame’ in Nederland geen overbekende klassieker is. In deze tijd zal de bewerking die Stemann ervan gemaakt heeft, op ons eerder overkomen als een actueel commentaar op affaires als die rond Derksen, Johnny de Mol en Jan Fabre, mannen die ontmaskerd zijn als daders met gedrag dat jarenlang gedoogd werd, omdat de slachtoffers nooit serieus gehoord werden. De samenhang met de actualiteit is nu vooral een opvallend toeval.

Waarom koos je ervoor, als associate artist van het Holland Festival, om juist met dit stuk naar Nederland te komen?

‘Ik was er eigenlijk vanuit gegaan dat het stuk hier bekender zou zijn. Mijn partner is Nederlands, mijn kinderen zijn dus half Nederlands, half Duits, en mijn schoonzus vertelde zelfs dat ze erin gespeeld had op de middelbare school, dus ik vermoedde dat het hier dezelfde positie had als in Duitsland, maar dat blijkt niet zo te zijn.’

Twee acteurs spelen 35 rollen

In Zwitserland, waar dit stuk een heilige status heeft verkregen, was zijn bewerking opvallend. Oorspronkelijk is het een klucht met 35 rollen voor dorpsbewoners en notabelen en een nogal karikaturale oude dame die duidelijk niet de sympathie geniet. Stemann doet het anders. Alle rollen worden gespeeld door twee – overigens uitstekende – acteurs op een leeg toneel, met een stevig geluidsdecor van een vrouwelijke DJ. Die met teksten over de muziek heen een verband legt met de teloorgang van Europa.

Je speelt het stuk vrijwel integraal, maar alle dertig rollen worden gespeeld door twee acteurs. Hoe kom je daarop?

‘Ik ben best verrast dat ik er in Zürich mee wegkwam. Het is waar het 65 jaar geleden voor het eerst gespeeld werd, het is ook het honderdste geboortejaar van de schrijver Dürrenmatt, het is een groot jubileum van de nationale trots. Ik slacht dus de heilige koe, al is dat niet mijn bedoeling. Uiteindelijk viel de onrust mee en is het publiek in Zürich overwegend enthousiast.’

In het stuk is de oude dame een boze karikatuur, terwijl de man die ooit de dader van haar vernedering was, de good guy is. Dat is in deze tijd van MeToo en BLM best lastig te handhaven. We, omdat we nu beseffen dat dat verleden alle recht heeft om het heden lastig te vallen en te bestraffen. 

‘Het is, ook in het originele stuk, niet zo heel zwart-wit als je nu schetst. Het is wel zo dat de man alle ruimte krijgt om zijn verhaal te doen. We zien zijn psychologische ontwikkeling, en zo kunnen mensen dus meer in hem herkennen. Zij blijft een bizar beeld van een oude vrouw.’

Een toneelstuk beschermen tegen zijn schrijver

‘Soms moet je een toneelstuk in bescherming nemen tegen de bedoelingen van de auteur. Soms blijken stukken rijker, omdat er tijd is gepasseerd sinds ze zijn gemaakt. In dit stuk gebeurt dat.’

‘Als je nu naar de thematiek kijkt, is het niet meer zo makkelijk te duiden. Het is duidelijk  dat Dürrenmatt dichterbij de oude witte man staat, dan bij de wrekende, onderdrukte dame. Maar dat is misschien wel het minst interessante onderdeel van het hele stuk.’

‘Nu is de vraag interessant hoe serieus we het verleden van de vrouw moeten nemen in dit stuk dat als klucht is geschreven. Het is makkelijk om te zeggen dat ze er verkeerd aan doet om alleen door te willen leven voor de ultieme wraak om wat haar is aangedaan. Zoveel geweld is natuurlijk verkeerd, maar je kunt ook stellen dat ze er wel een beetje recht op heeft. Dat maakt het stuk zelf niet duidelijk, omdat ze zo’n grotesk, kluchtig personage is.’

Nu is het veel dieper dan toen

‘Maar nu, met Metoo, is het heel gebruikelijk dat vrouwen naar voren treden om genoegdoening te vragen voor iets wat heel lang geleden gebeurd is. We nemen zulke vrouwen tegenwoordig wel heel serieus en luisteren ook naar ze. We vinden hun vraag terecht. In de jaren vijftig was het niet gebruikelijk dat je naar oude dametjes luisterde die vertelden dat in hun jeugd slecht behandeld waren.’

‘We veranderen dus niets aan de tekst, maar in de 65 jaar sinds de eerste opvoering is de wereld veranderd, en dat zit ook in het stuk, al kon Dürrenmatt dat niet weten. Nu is het stuk veel dieper en gelaagder dan toen.’

Goed om te weten

Der besuch der Alte Dame is van 10 t/m 12 juni te zien in Amsterdam. Inlichtingen.