Ruimtelijke totaalervaring in de Gashouder

‘Waar komt dat geluid toch vandaan?’ Hoorde ik iemand achter me fluisteren. Rechts boven het publiek, zag ik een man buisklokken, idiofonen en ander slagwerk bespelen. Achter de tribune van 1000 man, resoneerde een piano. Een celesta klonk in de hoek van de Gashouder. Verschillende klanken reisden rond door de zaal zoals de aarde zijn rondje maakt in door sterrenhemel. Het zorgde voor een ongewoon ruimtelijke totaalervaring voor de bezoekers, die in een halfronde cirkel rond het Radio Filharmonisch Orkest zaten. 

Dit ongewone spektakel was de wereldpremière  van Piano Concerto no. 2: Circulus: een pianoconcert dat componist Robin de Raaff speciaal voor meesterpianist Ralph van Raat schreef. De ronde vorm van de Gashouder was de specifieke ruimte waarvoor de Raaff het schreef. In 2001 ging De Raaff’s eerste Piano Concerto in première, nu was van Raat wederom de solist, maar nu in het tweede pianoconcert van De Raaff.

Van Raat is geen onbekende voor het Holland Festival. In 2012 trad hij op met Out of The Box. Ook was hij was de winnaar van de Ovatie 2019 voor zijn Louis Andriessen-programma, met wie hij veel samenwerkte. Hij is docent aan het Conservatorium van Amsterdam, musicoloog en bestuurt in zijn vrije tijd propellervliegtuigjes. 

Hij loopt warm voor van nieuwe, atonische en experimentele muziekstukken die de meeste van zijn collega’s van het Conservatorium niet aandurven om te interpreteren. Zijn enthousiasme voor dit stuk merkte ik ook op gisteravond op het Westergasterrein in de Gashouder.

Hemelgewelf

De Raaff bevond zich met zijn dochtertje onder de sterrenhemel op het eiland Kreta toen hij dit stuk schreef. Op een avond keken ze naar de hemel, waar ze de boogschutter ontwaarden, wat zijn sterrenbeeld was, en het sterrenbeeld Schorpioen, wat van zijn moeder was. Op dat moment, zo beschrijft hij, ervoer hij wat een generatie betekent, met zijn dochter aan zijn zijde. Het voelde als de cirkel van zijn leven. Dit idee wilde hij meenemen naar de ronde Gashouder.

De sterren van Kreta vertaalden zich in de nagalm van Van Raat’s piano en werden opgenomen in het hemelgewelf van de Gashouder. Het beginstuk klonk als het een dag die ontwaakt. Daarna begon het Orkest te spelen. Bijna nooit speelden de instrumenten tegelijk. De gelaagdheid van het stuk zorgde ervoor dat ik mijn oren moest spitsen. Toeschouwers zaten op het puntje van hun stoel om de lagen van het krachtige muziekstuk en de lichtpunten die de sterren vormden, tot zich te nemen. Door verschillende muzikale lagen tegenover elkaar geplaatst, schiep De Raaff afwisseling en diepte. Het was een wondere wereld van magische klanken. Daarnaast werden met lichtinstallaties en doeken in de Gashouder ook de andere zintuigen geprikkeld. 

3D orchestratie

Zo’n ruimtelijke en zintuiglijke totaalervaring had ik nog nooit eerder meegemaakt. De luisteraar naast me was het met me eens. Hij zei dat het hem liet denken aan Karlheinz Stockhausen, die zich net als de Raat liet inspireren door Schönberg’s twaalftoonstechniek. Van Raat wist die inspiratie om te zetten in prachtige impressionistische sfeerschilderingen. 

Door de 3D-orchestratie, met slagwerk aan verschillende kanten van het orkest, een tweede piano en een celesta, was het concert een totaalervaring. Het enige jammere was dat het stuk slechts 35 minuten duurde. Het kon voor mij nog wel uren doorgaan. Ik denk dat dat genoeg zegt over de kracht van deze vernieuwende wereldpremière. 

Intense klankbeleving

Naast de nieuwe compositie Circulus werd Coro van de Italiaanse componist Luciano Berio uitgevoerd. De componist dirigeerde het zelf voor het Holland Festival van 1977. Beide stukken vergen veel productionele kennis en expertise waardoor ze buiten Holland Festival moeilijk tot stand komen. Coro bestaat uit 40 duo’s, een zanger uit het Groot Omroepkoor onder leiding van koordirigent Benjamin Goodson en een fantastisch expressieve fluitist uit het Radio Philharmonisch Orkest.

Het rijke klankspectrum in de ruimte opstelling van de Gashouder paste ook goed bij Coro. De muziek steeg meestal boven de zang uit. Coro stak echter, wat bleek, bij de ruimtelijkheid van Circulus.

Sommige aanwezigen liepen weg of waren na de première van Van Raat al vertrokken. Ik zelf kan niet wachten om nogmaals de klanken van de componist zijn hemelgewelf op te vangen.