No Bears, en de beren op de weg van Jafar Panahi

Het beste filmnieuws van de afgelopen week was de vrijlating (op borgtocht) van Jafar Panahi, de meest bekende filmmaker van Iran, uit de beruchte Evin-gevangenis in Teheran. Daar zat de in het buitenland veelvuldig gelauwerde regisseur sinds juli vorig jaar een gevangenisstraf van zes jaar uit wegens ‘propaganda tegen de staat’. Een straf die in de filmwereld en daarbuiten veel protesten uitlokte. Wrang is natuurlijk dat Panahi kon profiteren van een bekendheid die andere gevangen kunstenaars moeten missen. Zijn zojuist begonnen hongerstaking kon Panahi gelukkig na twee dagen afbreken. Mooie bijkomstigheid bij dat alles is dat zijn nieuwste film No Bears juist komende week in de Nederlandse bioscopen wordt uitgebracht.

In september kon Panahi vanuit zijn cel meemaken hoe No Bears, waarin hij zelf een filmregisseur speelt die in moeilijkheden raakt, op het festival van Venetië bekroond werd met de Special Jury Award. Niet slecht voor een filmmaker die ook eerder al eens gevangen had gezeten en tot hongerstaking had besloten. In 2010 kreeg hij een filmverbod van twintig jaar. En vervolgens was hij vindingrijk genoeg om toch nog, in Iran zelfs, een zestal lange films te maken. Waaronder het met een Gouden Beer bekroonde Taxi Teheran (2015).

Neorealisme

Jafar Panahi begon zijn carrière als assistent van die andere beroemde Iraanse cineast, Abbas Kiarostami. Voor zijn regiedebuut The White Balloon (1995) kreeg hij in Cannes de Camera d’Or. Twee jaar later viel in Locarno The Mirror in de prijzen. In beide gevallen gaat het officieel om kinderfilms. Die kinderen waren echter een excuus om meer vrijheid te hebben, zou Panahi later uitleggen. Bij de afdeling kinderfilm was het staatstoezicht minder streng.

Nog drie jaar later zijn die kinderen niet meer nodig en maakt hij zijn eerste grote meesterwerk. Het in Venetië met een Gouden Leeuw bekroonde The Circle is een even sober als indrukwekkend drama over uit de gevangenis vrijgelaten vrouwen die als opgejaagd wild door de straten van Teheran zwerven. Een film die een typische vertegenwoordiger is van het Iraanse neorealisme. Eerder menselijk dan direct politiek, maar wel sociaal bewogen, vaak poëtisch-realistisch van toon en met een documentair getinte inslag. In eigen land leverde The Circle Panahi zijn eerste vertoningsverbod op.

Datzelfde lot trof Crimson Gold (2003), over een zwijgzame pizzakoerier die gebroken uit de oorlog in Irak is teruggekomen. Ook hier hetzelfde liedje: prijzen in Cannes en Chicago, maar geweerd uit de Iraanse bioscoop.

Vrouwen

Hoewel echte politiek niet aan de orde komt, is het niet moeilijk om in deze en volgende films een kritische blik op de situatie in Iran te zien. Panahi neemt het daarbij vaak op voor de vrouwen. Zie bijvoorbeeld Offside (2006), een komedie over de trucs die meisjes verzinnen om hun favoriete voetbalclub in het stadion van Teheran toe te juichen. Want ja, vrouwen zijn daar niet welkom. Zogenaamd om ze te beschermen tegen de blikken en de ruwe taal van de mannen. Ook die film haalde de Iraanse bioscoop niet. Dat velen daar Offside toch zagen is te danken aan de illegale dvd-markt.

Zijn eerdere arrestatie en het filmverbod kreeg Panahi aan zijn broek wegens vermeende plannen een film te maken over politieke beroeringen in Iran. Zodat hij zijn veelgeprezen Taxi Teheran illegaal en met een verborgen camera draaide. Zelf kroop hij daarvoor in de rol van taxichauffeur. Met acteurs en niet-acteurs, een mengsel van fictie en documentaire, monteert hij de gesprekken met zijn klanten tot een levendig en sprekend portret van de Iraanse samenleving. Ja, als iemand van de nood een deugd weet te maken is het Panahi wel.

No Bears

Ook het opnieuw buiten het zicht van de autoriteiten gedraaide No Bears is weer een typische Panahi-film. Een drama vol verwikkelingen die tragi-komisch hadden kunnen zijn, maar al snel vooral tragisch uitpakken. Een drama vol verwijzingen naar het filmmaken zelf, waarbij Panahi de filmmaker die hij zelf speelt niet spaart. Maar ook een verhaal waarin direct of indirect weer naar allerlei Iraanse situaties en verhoudingen wordt verwezen.

Typerend is bijvoorbeeld de scène waarin de filmmaker, die aan het werk is in een klein dorpje aan de Iraans-Turkse grens, door de dorpsoudsten verzocht wordt een verklaring af te leggen. Men beweert namelijk dat hij een foto heeft gemaakt waarop te zien zou zijn dat een aanstaande bruid het stiekem heeft aangelegd met een ander vriendje. De door Panahi gespeelde filmmaker zegt echter van niets te weten. Dus vraagt men hem of hij dat wil zweren op de Koran. Maar de filmmaker stelt iets anders voor. Als men zijn verklaring nu eens met een videocamera vastlegt?

Voor de film die hij daar aan het draaien is moet hij zich ook al in bochten wringen. De cameraploeg en de acteurs, die een koppel spelen dat probeert naar Frankrijk te vluchten, bevinden zich namelijk aan de Turkse kant van de grens. De regisseur zelf mag die grens niet passeren en geeft zijn instructies via een laptop en online-verbinding. Wanneer blijkt dat de fictie en de realiteit onverwacht dicht bij elkaar komen confronteert dat de filmmaker op pijnlijke wijze met zijn verantwoordelijkheden.

Metafoor voor Iran

Met die film-in-film constructie en het dorpje met al zijn intriges en de macht van mensensmokkelaars creëert Panahi een origineel, indringend en gelaagd drama. Vol netelige situaties en suggesties voor mogelijke interpretaties. Dat dorpje, met zijn tradities, gebruiken en bijgeloof, zou zomaar een metafoor voor Iran kunnen zijn.

Ergens ontmoet de filmmaker een man die waarschuwt voor beren die in het donker loeren, om vervolgens te suggereren dat die beren misschien alleen in onze angst bestaan. Tja, wie weet. Maar als we uit het filmverhaal stappen en weer in het echte Iran rondkijken, dan zien we dat Panahi en veel anderen wel degelijk beren op hun pad vinden. En toen waren die massale protesten in Iran nog niet eens begonnen.