Heeft staatssecretaris Halbe Zijlstra de Tweede Kamer in juni voorgelogen of misleid toen hij stelde dat het in rap tempo doorvoeren van de cultuurbezuiniging nodig was om frictiekosten op te vangen? Of blijkt het gewoon onbehoorlijk bestuur?
Brieven, op 16 september verstuurd naar instellingen die mogelijk getroffen worden, roepen die vraag op. Aan die culturele instellingen, die vanaf 2013 geen of minder structurele rijkssubsidie krijgen, biedt de staatssecretaris aan om het geld dat nog resteert voor hun activiteiten te gebruiken voor de afbouw van die activiteiten, het uitkopen van aangegane verplichtingen en ontslagvergoedingen. Geld, dat door een vorig kabinet werd bestemd voor salarissen en activiteiten gebruiken voor ‘frictiekosten’ dus. Dat klinkt bizar, zeker als we de voorgeschiedenis in herinnering roepen.
Juni 2011
Het kabinet wilde op verzoek van gedoogpartner PVV versneld en extra zwaar ingrijpen in de cultuurwereld. Terwijl lopende afspraken tot eind 2014 waren gemaakt, wil Zijlstra dus al per 1 januari 2013 af van 1/3 van de instellingen en werkgelegenheid voor 20.000 zelfstandig ondernemers. De kamer schrok even hard als de sector. De cultuurnota liep immers tot 2015, instellingen hadden daarop hun planning gemaakt, contracten ondertekend en waren alvast met het werk begonnen waarvoor de subsidie bedoeld is. Er werd geschreeuwd en gelobbied en toen dat niet hielp vroeg men om uitstel. De gezelschappen en instellingen kunnen zich dan voorbereiden op een toekomst met minder middelen van het Rijk. Ze krijgen zo ook de tijd op zoek te gaan naar andere financieringsbronnen en meer samenwerking.
Het weerwoord van de staatssecretaris berustte op twee peilers. Die snelle invoering was mede ingegeven door de locale overheden, omdat hun meerjarige begroting juist in 2013 inging. De lagere overheden moesten weten wat ze in 2015 konden verwachten. Diezelfde gemeentes en provincies wisten niet hoe snel ze afstand moesten nemen van dit argument, toen bleek dat juist dit zich vooral vertaalde in een rigoureuze versnelling van de kaalslag, maar Zijlstra had een tweede argument. In Meer dan kwaliteit: een nieuwe visie op cultuurbeleid schrijft hij onomwonden aan de Kamer en lijnrecht tegen het advies van de Raad voor Cultuur in:
Bij een start in 2013 zijn ook de middelen beschikbaar om dit proces goed te begeleiden. Anders zullen de frictiekosten in de lopende jaren op alle instellingen verhaald moeten worden. Het voorstel van de Raad om een overgangstermijn in acht te nemen tot eind 2015 neemt het kabinet dan ook niet over.
In de Tweede Kamer herhaalde hij dit argument, en voegde eraan toe
Gezien de toon waarop dit debat wordt gevoerd is het beter zo snel mogelijk zeker te weten wat overeind blijft en wat niet.
Zijlstra vindt boze cultuurmensen eng is ze liever nog vandaag dan morgen kwijt. Schoorvoetend, maar met een meerderheid, werd de nota van de staatssecretaris aangenomen. Nu blijkt het laatste citaat de nieuwe norm.
September 2011
Vooruitlopend op een definitieve beslissing stuurde de staatssecretaris halverwege september een brief (waarvan drie varianten schijnen te bestaan, we zoeken het uit, maar het ruikt naar verdeel en heers) naar tientallen instellingen en gezelschappen met daarin de suggestie het lopende budget te gebruiken voor eventuele frictiekosten.
Dat is merkwaardig, om heel veel redenen. Hoe kun je immers besluiten om je huidige budget te gebruiken voor frictiekosten als je nog niet precies weet wat je nieuwe budget zal zijn, en dus ook niet weet hoeveel mensen je zult moeten ontslaan? Nog opmerkelijker is dat het ministerie de aangeschrevenen verzoekt binnen een maand middels “een globaal dekkingsvoorstel” aan te geven waar de kosten liggen. Daarbij worden ze gesommeerd vooral de verkoop van assets – gebouwen, zalen, kantoorpanden – niet te vergeten. En ronduit verontrustend is dat daarbij aangevinkt dient te worden:
Ik wil gebruik maken van de mogelijkheid om het restant van de subsidie voor de periode 2009 – 2012 in te zetten voor afbouw van activiteiten.
Vooruitlopend op een beslissing over die eventuele subsidie wordt dus al gevraagd het hoofd op de guillotine te leggen.
Reacties konden niet uitblijven. Het Utrechtse productiehuis Huis en Festival a/d Werf liet ons weten:
Het is op z’n zacht gezegd onbehoorlijk om middels een onduidelijk schrijven duidelijk te maken dat we geen geld meer krijgen en als we willen ook onze activiteiten in 2012 al af kunnen bouwen en ons subsidiegeld/reserves aan kunnen wenden voor frictiekosten.
We krijgen subsidie om tot het allerlaatste moment makers op te leiden, te ondersteunen en te presenteren. Moeten we dit nu al stopzetten zodat OCW zo min mogelijk frictiegelden hoeft uit te keren? Nee dus. Ons jaar zit stampvol met makers, activiteiten en het festival en we blazen hier niets van af. Wij zijn nu met toekomstscenario’s bezig maar nog zo pril dat er voor 1 januari zeker niet duidelijk wordt waar dit heengaat.
Het ministerie vergeet ook dat zij niet de enige financier zijn maar dat ook gemeente, provincie en fonds een afspraak heeft met veel culturele instellingen. Dit is onbehoorlijk naar de sector toe. OCW is daarbij verplicht met deze zware bezuinigingen samen met de sociale partners een sociaal plan te maken, frictiekosten te reserveren en haar verantwoordelijk te nemen.
Ook PvdA-kamerlid Jette Klijnsma reageerde meteen, en stelde:
Als dit doorgaat, worden de subsidies in 2012 niet meer besteed aan producties en programmering maar aan ontslagvergoedingen. Dat betekent dat de bezuinigingen op cultuur nóg eerder ingaan.
Daarin heeft zij gelijk, maar ze heeft het mis als ze stelt dat het ministerie niet zomaar andere bestedingsdoelen voor de subsidies mag bedenken zonder dat de Kamer daarover heeft gesproken. Dat stelt Zijlstra namelijk niet voor.
Het ministerie geeft subsidie aan gezelschappen en instellingen om een cultureel product te realiseren. Daar hoort nu eenmaal een organisatie bij, die uiteraard een bedrijfsvoering heeft, en daar horen ook eventuele ontslagvergoedingen en andere frictiekosten bij. Goed, die kosten worden opeens wel heel erg groot door de kabinetsvoorstellen, maar ook dat hoort bij bedrijfsvoering, zeker in crisistijd. Dat zal althans de reactie van Zijlstra zijn en daar is dan weinig tegen in te brengen.
Merkwaardiger is dat Zijlstra met deze brief gezelschappen dwingt geld te reserveren voor hun beëindiging, terwijl er nog niet eens een besluit is genomen over hun toekomst. De staatssecretaris loopt hiermee dus vooruit op een kamerdebat dat pas in november wordt gevoerd. Hij beïnvloedt daarmee de democratische bsluitvorming. Het is overigens ook onverstandig, omdat er altijd directeuren van instellingen zullen zijn die via deze oekaze snel hun eigen positie en ontslagvergoeding veilig zullen stellen. En als daar dan via pakweg GeenStijl ophef over ontstaat, ach, dat komt dan mooi uit. “Cultuursector verrijkt zichzelf” – we zien de koppen al. PVV blij, Zijlstra blij. Koekje, deeg.
De sector zelf
De officiële reactie van de sector zelf rammelt trouwens ook aan alle kanten. De Nederlandse Associatie voor Podiumkunsten verstuurde in allerijl een brief aan de mogelijk getroffen leden met daarin het volgende advies:
Onze jurist adviseert om binnen de geboden termijn aangetekend te reageren met de informatie die in dit korte tijdsbestek kan worden aangeleverd. Dien deze reactie onder protest in en geef daarbij aan dat de geboden termijn veel te kort is (ter vergelijking: de reguliere behandeltermijn voor bestuursorganen bedraagt acht weken). Met betrekking tot de te verwachten frictiekosten geldt hetzelfde: voor zover mogelijk een indicatie geven van kosten die buiten het budget vallen en ook hier weer aangeven dat een en ander prematuur is.
Onze huisjurist adviseert echter anders. De brief van het ministerie betreft immers geen eis, waartegen formeel bezwaar gemaakt kan worden, maar slechts een verzoek om informatie. Maar dan dus wel een mét een aan te vinken uitnodiging tot zelfmoord. Het advies niets aan te leveren, maar louter bezwaar te maken tegen de vraag omdat hier informatie gevraagd wordt die vooruitloopt op een concrete uitspraak, klinkt dus logischer. Dat is immer les een voor elke politicus: Ik ga hier nu niet in op een hypothetische voorstelling van zaken.
Resten nog een paar vragen.
Heeft Zijlstra de Kamer voorgelogen?
Nee, hij heeft uiteengezet waarom het zijns inziens nodig is om zo snel mogelijk de bezuinigingen door te voeren. Hij heeft daarbij nooit gezegd dat daarmee alle frictiekosten gedekt zijn.
Heeft hij de Kamer misleid?
Laten we het erop houden dat hij vlak langs het randje schuurt. Want de Kamer verleiden in te stemmen met het plan om per 1 januari 2013 fors te bezuinigen met als argument dat daarmee veel geld gereserveerd kan worden voor frictiekosten en die vervolgens toch op de sector zelf afwenden… Als hij ermee wegkomt, dan is het een ronduit briljante tactiek van de staatssecretaris. We kunnen dan stellen dat de oppositie en de sector eerder en nadrukkelijker om concrete cijfers hadden moeten vragen.
Is hier sprake van onbehoorlijk bestuur?
Dat is aan de Eerste Kamer en de rechter, maar het heeft er alle schijn van.
Wordt – uiteraard – vervolgd.
Nederlands 
English (UK) 
Français 
