Lulu, de opera die Alban Berg bij zijn dood in 1935 onvoltooid achterliet, geldt als een onbetwist meesterwerk, dat veelvuldig wordt uitgevoerd. De opera staat voor de derde keer in dit millennium in het Muziektheater, echter voor het eerst mét de door Friedrich Cerha voltooide derde akte. De Zuid-Afrikaanse kunstenaar William Kentridge tekent voor de regie. Hij en de uitvoerenden werden na de première op maandag 1 juni uitbundig toegejuicht. Toch is de productie niet op alle fronten geslaagd.
Berg baseerde zijn libretto op de tragedies Erdgeist en Die Büchse der Pandora van Frank Wedekind, over een danseres die onbekommerd haar (seksuele) impulsen volgt, een spoor van dode minnaars trekt en uiteindelijk zelf wordt omgebracht door de lustmoordenaar Jack the Ripper. Het personage Lulu heeft altijd geleid tot felle discussies: is zij een femme fatale die uit pure geldingsdrang elke man – maar ook de lesbische Gräfin Geschwitz – het hoofd op hol brengt om hem daarna rücksichtslos te laten vallen, of zelfs eigenhandig te vermoorden? Of is zij een onschuldige ziel, die zich als een Frau ohne Eigenschaften tracht aan te passen aan het beeld dat de mensen om haar heen op haar plakken? In deze visie is haar koele bloeddorst juist een teken van verzet.
Lulu als mannenverslindster
Kentridge lijkt in zijn regie te opteren voor Lulu de mannenverslindster. Drie uur lang strikt zij elke man die haar pad kruist in haar verleidingsnetten. De Duitse sopraan Mojca Erdmann zet ondanks haar onappetijtelijke outfit van korte broek en truttige bh een begeerlijk personage neer, dat met wulps genot haar mooie benen rond potentiële minnaars vouwt. Ondertussen weet zij, na een wat moeizame start met wat schrille noten in het hoge register, haar intens moeilijke partijen feilloos over het voetlicht te brengen, een fenomenale prestatie. Ook de Deense bas-bariton Johan Reuter glorieert in zijn rol als Dr. Schön, de enige man die zij beweert echt lief te hebben, maar die ze zonder pardon neerschiet als hij haar betrapt met zijn zoon Alwa (een wat kleurloze Daniel Brenna).
Zoals we gewend zijn van Kentridge, wordt het toneelbeeld grotendeels bepaald door projecties van tekeningen (vaak bestaand uit losse, opwapperende velletjes), pagina’s uit tijdschriften, krantenkoppen, uitvergrote tekstfragmenten en zelfs beelden uit stomme films. Zo zien we een – getekende – naakte Lulu bevallige poses aannemen, en bloedend uit neus en ogen haar laatste adem uitblazen, maar komen er ook eindeloos veel portretten voorbij, onder anderen van Alban Berg, Arnold Schönberg en Kurt Weill. Deze beelden zijn vindingrijk en prachtig om te zien.
Door de schaarse belichting zijn de personen op het toneel zelf echter lastig van elkaar te onderscheiden. Hierdoor word je aandacht als vanzelf naar de projecties gezogen en raakt de handeling ondergesneeuwd. Ook de personenregie van Kentridge is niet ideaal: veelal vertolken de zangers hun partij zonder noemenswaardige interactie met elkaar. Naast de uitstekend zingende, maar weinig meeslepende Erdmann en Reuter geeft de Britse mezzo Jennifer Larmore haar personage, Gräfin Geschwitz, meer inleving. In haar slotaria wist zij zelfs te ontroeren.
Atonaal maar sensueel
Berg wordt vaak geroemd om de welhaast romantische sfeer die hij met, of ondanks, zijn twaalftoonsmethode wist te realiseren. Tijdens de première ontstond door een matige balans tussen de hoekige zanglijnen en springerige motieven in het orkest echter een wat onrustige sfeer. Muzikaal viel er vooral in de instrumentale passages veel te genieten, hoewel Zagrosek en het Concertgebouworkest de Klimt-achtige, zinderend sensuele klankpracht van Berg nog iets meer hadden mogen uitlichten. Wellicht lag de wat ongeïnspireerde uitvoering aan het late moment waarop de Duitse dirigent Zagrosek de Italiaan Fabio Luisi verving, die wegens familieomstandigheden moest afzeggen. Er waren wel mooie soli van de basklarinettist Davide Lattuada en de saxofoniste Femke IJlstra.
Naast de projecties zet Kentridge ook twee figuranten in, die, zoals hij tijdens een persbijeenkomst vertelde, fungeren als link tussen het decor en de personages op het toneel. De zeer geconcentreerde Joanna Dudley fungeert als pianiste/danseres/femme fatale als alter-ego van Lulu, en Andrea Fabi is in zijn zwarte butlerpak met witte handschoenen een droogkomisch manusje van alles. Maar net als bij de productie Benvenuto Cellini leidde dit visuele spektakel af van het toch al ondoorgrondelijke verhaal. Het bleef onduidelijk wat Kentridge ons precies wilde vertellen met zijn orgie van beelden.
Mij schoot het Chinese sprookje in herinnering, waarin een kind ontsteld uitroept: ‘De keizer draagt geen kleren!’
