In de gang naar de luchtplaats staat een sjofele man tegen de muur geleund. Uitgeput, koud, onaanraakbaar. Het is een jonge Adolf Hitler, door Roy Villevoye afgebeeld als de dakloze, mislukte kunstenaar die hij ooit was. Nu staat hij op Hacking Habitat en zit hij vol mogelijkheden, aldus het bijschrift. De kunstmanifestatie die onder die titel bezit heeft genomen van de voormalige gevangenis aan het Utrechtse Wolvenplein gaat voor de pessimisten onder ons over een wereld waarbij vergeleken Hitlers Derde Rijk verschrompelt tot een amateuristische poging tot wereldmacht. De optimisten onder ons zullen zeggen dat in ieder geval als kunstenaar de führer niets op die expositie te zoeken zou hebben gehad.
Even iets anders: Vrijdagochtend ging ik mijn nieuwe paspoort afhalen aan de balie van het nieuwe Utrechtse stadskantoor. Een prachtig gebouw, gelegen vlak naast het Centraal Station. Een vriendelijk gebouw, ondanks zijn hoogte. Ik had online een tijdstip gekozen om het document af te halen en kreeg dankzij de QR-code op het uitgeprinte eticket een balie toegewezen, een nummer en een ‘wachtgebied’. Fantastische service.
In het ‘wachtgebied’ zelf, er zijn er drie, begon het wachten en daar viel mij de gelatenheid van de wachtende mensen op. De oorzaak van die gelatenheid was snel duidelijk: de volgorde van de nummertjes die op de schermen verschenen was totaal willekeurig. Alle hoogtes en laagtes liepen door elkaar. Het had dus geen zin in de startblokken te gaan staan als het nummertje vlak voor jouw nummertje verscheen, want het kon net zo goed nog een half uur duren, met nummertjes die eigenlijk na jou zouden komen als eerdere gelukkigen. Passief wachten en totaal controleverlies was het gevolg.
Ondoorzichtig
Toen mijn nummer was verschenen en ik naar de aangewezen balie ging om mijn paspoort op te halen, vroeg ik aan de dienstdoende dame of het een bewuste strategie was om mensen in verwarring te brengen over hun wachttijd. Dat leek mij namelijk een goede psychologische verklaring voor de chaotische nummering. Zij had geen idee. Het had iets te maken met verschillende tijden waarop je online had gereserveerd, verschillende taken, balies en opdrachten, maar feitelijk wist ze net zo min als ik wat de achterliggende gedachte was.
Het systeem, dat eerst alle controle lijkt te leggen in handen van de burger, wordt door zijn ondoorzichtigheid uiteindelijk erg gesloten. Bijna Kafkaesk: zodra je je laatste zelfstandige handeling hebt gedaan (het eticket scannen) ben je overgeleverd aan een onnavolgbaar, willekeurig zelfstandig besluitend systeem waar niemand, zelfs de behulpzame ambtenaren in de wachtruimtes en achter de loketten niet, het fijne van weet.
Robot, aangenaam. #hackinghabitat
Een video die is geplaatst door cultuurpers (@cultuurpers) op
Intimiderend
Grappig genoeg las ik zaterdagochtend precies deze kritiek in het boek dat is verschenen als achtergrondinformatie bij de manifestatie Hacking Habitat; Art of Control, die vrijdagavond feestelijk werd geopend. Lino Hellings, die als kunstenaar een tijd lang werkte met medewerkers van de gemeente, vertelt daarin hoe het streven van de architecten om van het stadskantoor een open, transparant en uitnodigend gebouw te maken, botst met het belang van veiligheid en privacy. Een gebouw dat ‘open’ is kan daardoor juist intimiderend overkomen.
Nu valt dat met het Utrechtse Stadskantoor nog wel mee. Het is geen gevangenis, zoals het gebouw aan het Utrechtse Wolvenplein, waar Hacking Habitat zich grotendeels afspeelt. De 19e-eeuwse gevangenis is nog maar een paar jaar buiten gebruik en dus zijn de sporen van het dagelijks leven nog tastbaar aanwezig. De expositie speelt zich af op de begane grond en in het souterrain, en in de bijgehouwen (gymzaal, keukens, kapel) van het gebouw. En als je er een paar uur rond hebt gelopen merk je waar de kracht van het ontwerp ligt: totale desoriëntatie. Je hebt na de zoveelste zijgang en bocht in de looproute geen idee meer waar je bent en dat gold op de openingsdag zelfs nog voor de mensen die de tentoonstelling hebben georganiseerd.
Gevangen zijn is ontmenselijkt worden en je beroven van je oriëntatie is de eerste stap in dat proces. Fascinerend dus dat het thema van het gebouw zo mooi samenvalt met de boodschap van Hacking Habitat. Die manifestatie gaat immers over de manieren waarop technologie steeds geanvanceerder wordt en steeds beter wordt ingezet om mensen te controleren en beheersen, terwijl tegelijkertijd het verzet daartegen ook weer gebruikmaakt van diezelfde technologie.
De manifestatie, die tot en met 6 juni is mee te maken, bevat werk van meer grote en kleine kunstenaars dan hier te beschrijven is. Ruim voor een bezoek voldoende tijd in, want met een uurtje kom je niet toe. Laat het gebouw op je inwerken. Probeer William Kentridge te vinden, iets wat de journalisten op de persviewing niet gelukt schijnt te zijn. Neem een telegram mee van de enorme stapel die in het souterrain ligt. Het zijn de originelen van de telexen die Wikileaks eerder openbaar maakte, maar waarvan het Nederlandse deel nog niet helemaal is uitgeplozen. En zie het tot schroot geperste jacht van Generalissimo Franco. Nog steeds indrukwekkend.
Hacking Habitat is een manifestatie van het type dat we hier te weinig zien: actueel en urgent en zo één van vorm en inhoud dat het niet na te vertellen is. Je moet het meemaken. Tentoonstellingsmaakster Ine Gevers, die van dit soort manifestaties haar werk heeft gemaakt, toont zich met Hacking Habitat van haar beste kant. In de gaten houden, dus.
Hacking Habitat is nog te zien tot en met 6 juni in de voormalige gevangenis aan het Utrechtse Wolvenplein. Meer informatie: hackinghabitat.com
Nederlands 
English (UK) 
Français 
