Kris kras door Amerika met Richard Rijnvos MUZIEK

Richard Rijnvos (1964) is sinds 2011 huiscomponist van het Koninklijk Concertgebouworkest. Dat leverde tot nu toe twee nieuwe stukken op: Antarctique, het slotdeel van zijn cyclus Grand Atlas (2011) en fuoco e fumo uit de reeks la Serenissima (2013). Donderdag 2 en vrijdag 3 februari leidt dirigent Gustavo Gimeno het Koninklijk Concertgebouworkest in zijn derde opdrachtwerk, Amérique du Nord. Het concert eert de legendarische dirigent en componist Leonard Bernstein (1918-1990), die volgend jaar honderd zou zijn geworden.

Klinkende wereldatlas

Het kiempje voor de zevendelige cyclus Grand Atlas werd gelegd in 2004. Rijnvos wijdde toen zijn semi-theatrale mappamondo aan de vijftiende-eeuwse Venetiaanse monnik Fra Mauro. ‘Hij werd beschouwd als de belangrijkste cartograaf van zijn tijd en werkte het overgrote deel van zijn leven aan een indrukwekkende wereldkaart. Zo kwam ik op het idee een eigen, muzikale wereldkaart te creëren. Een soort klinkende atlas, waarin elk van de zeven continenten wordt verbeeld in een orkestrale compositie. Op die manier kruip ik als het ware in de geest van Fra Mauro.’

Antarctique, het slotdeel van de cyclus, is geïnspireerd op de onverbiddelijke kou op de Zuidpool, die plantengroei onmogelijk maakt. Rijnvos componeerde het speciaal voor de ronde vorm van de Amsterdamse Gashouder. Twaalf slagwerkers zijn rondom het publiek opgesteld. Zij verbeelden de Zuidpoolcirkel en fungeren als ‘levende klok’. Zij slaan om beurten een halve toon hoger aan op een buisklok, tot alle twaalf chromatische tonen in surround sound geklonken hebben. De opname van de première verscheen op de cd Horizon 5, het eigen label van het Koninklijk Concertgebouworkest.

Film zonder beeld

In het kersverse Amérique du Nord, het tweede deel van Grand Atlas, ontbreekt een vergelijkbaar ijkpunt. Rijnvos: ‘Wel is een buitengewoon speciale rol weggelegd voor de vierde slagwerker in het orkest. Deze bespeelt namelijk geen slagwerkinstrumenten, maar geluidseffecten zoals we die kennen uit hoorspelen of film. De functie van deze Geräuschmacher is de illusie te wekken dat we naar een film kijken zonder beelden: we horen alleen geluid en muziek.’

Eerder wijdde Rijnvos al zijn zesdelige cyclus Uptown|Downtown aan de stad New York, waar Leonard Bernstein jarenlang chef was van de vermaarde New York Philharmonic. Hij noemt de opera West Side Story als diens belangrijkste wapenfeit: ‘Van de meeste opera’s herinneren we ons één, hooguit twee of drie aria’s, maar van West Side Story is ieder liedje een heuse klassieker. Vergelijkbaar met wat Georges Bizet heeft gepresteerd in zijn opera Carmen.’

In Amérique du Nord stopte Rijnvos twee verwijzingen naar Bernstein, maar welke dat zijn houdt hij liever voor zich. ‘Niet om geheimzinnig te doen, maar omdat de grap van het orkeststuk is dat alle referenties als verrassing moeten werken.’

Imaginaire road movie

Hij noemt zijn compositie een ‘symfonisch scherzo’. Het heeft de vorm van ‘een imaginaire road movie die de Verenigde Staten doorkruist, inclusief een kleine omweg door Mexico. In Colorado trotseren we een sneeuwstorm, in Arizona overnachten we in een naargeestig hotel. Onderweg zien we wereldsteden maar ook een overvloed aan natuurschoon, waaronder de katoenplantages in Georgia.’

Het stuk omvat zo’n 25 verwijzingen naar filmmuziek: ‘Het gaat om 25 iconische films uit 25 verschillende US-staten. Het betreft muzikale allusies, woordspelingen, quasi-citaten, flashbacks en door de mangel gehaalde motieven. Zo is er bijvoorbeeld een verwijzing naar De Nieuwe Wereld en een werk van Edgard Varèse, waarvan de titel zich gemakkelijk laat raden.’ Schertsend: ‘Mijn orkestwerk is een soort pub quiz: degene die alle referenties weet thuis te brengen ontvangt de prijzenpot.’