Rufus Norris maakt theater van Brexit: ‘Theaters zijn de echokamer van de linkse bubble.’

De wind waait er harder dan elders. Het licht is er grijzer dan verderop. De Londense zuidoever, jarenlang ‘de andere kant’ van de chique binnenstad van de Engelse hoofdstad is in de vorige eeuw onderwerp geweest van diverse vernieuwingsgolven. Het begon in 1951met de bouw van concertgebouw ‘Southbank Centre‘, na jaren van gesteggel in 1976 gevolgd door het in dezelfde stijl opgetrokken mega-theater van The National Theatre. Rond de millenniumwisseling kwamen daar de nostalgisch herbouwde Globe van Shakespeare en het postindustriële wonder van de Tate Modern bij.

Die twee laatste projecten waren een antwoord op de twee eerste, een kilometer verderop. Het naoorlogse Brutalisme was niet erg populair in de wereld van de tachtiger jaren. Inmiddels is de stijl weer geliefd bij architectuurfreaks. Harde betonnen gebouwen met een meedogenloze uitstraling, die vaak ook gebruikt zijn als achtergrond voor dystopische science fiction films. Cumbernauld, een Schotse zestigerjarenstad die veel extremer van opzet is dan de oorspronkelijke Bijlmermeer, is nog steeds een doodse mislukking. Een plek waar openbare ruimtes gemeden worden, en mensen zich achter rolluiken verbergen in blokken die ooit als arbeidersparadijs bedoeld waren.

Logische keuze

En ook al mag het brutalisme dan weer hip zijn, en ondanks een verbouwing een paar jaar geleden, het National Theatre oogt nog steeds niet als een gebouw dat drommen toeschouwers luid en licht ‘Welkom!’ toeroept. De zes theaterzalen zijn lastig te vinden, en dat geldt al helemaal voor het kleine zaaltje waar ‘My Country, a work in progress’ speelt. De voorstelling, die beschouwd mag worden als het antwoord van het belangrijkste theater van Engeland op ‘Brexit’ ligt in een zijstraat, naast de artiesteningang en achter een spartaans ingerichte foyer.

‘My Country’ is door het Holland Festival uitgenodigd vanwege het festivalthema ‘Democratie’. Inhoudelijk is het een heel logische keuze. Qua vorm eigenlijk ook. Iedereen die wil weten hoe de Britten met zichzelf omgaan en hoe ze van zoiets actueels theater maken, zou moeten gaan kijken. De voorstelling is een soort allegorie. Personages stellen Britse landstreken voor. In een rechtbankdrama debatteren ze over de toekomst buiten de EU.

Moral Highground

Ik sprak regisseur Rufus Norris de ochtend na de voorstelling in zijn kantoor in het betonnen bouwwerk met weids uitzicht over de Theems en de Londense City. Benieuwd als ik was naar de redenen voor een opzet als deze: vrij keurig, traditioneel en zelfs een beetje volks. Niet iets wat je verwacht van het meest prestigieuze gezelschap van Groot-Brittannië. De artistiek leider van The National Theatre legt uit dat dat juist een bewuste keuze was: ‘We zitten hier in een bubble. Londen is een bubble.’ Hij wijst op de overkant en zijn eigen plek. ‘We staan op de moral highground en kijken neer op de rest. Theaters zijn de echokamers van die bubble. Dit is waar de grootsteedse linkervleugel elkaar ontmoet.’

‘De Brexit-vote was een protest tegen de elite, tegen Londen. En op hun beurt was iedereen die iets te zeggen had in de kunsten woedend over de uitslag. Sommigen werden werden ook gewoon beledigend tegen de leave-stemmers. Noemden ze zelfingenomen racisten. Dat soort dingen. Ik vind dat onverstandig. Je kunt niet de helft van de bevolking zo behandelen.

‘Ik vond dat luisteren het belangrijkste was wat we konden doen. Dus stuurden we mensen op pad om in al die gemeenschappen waar stemmers woonden te gaan luisteren naar de lokale bevolking. Ik wilde horen waar die verdeeldheid lag. Dus stuurden we interviewers naar Derry, naar Edinburgh, naar Leicester. We zochten de kleine gemeenschappen op, via mensen die daar woonden.’

De slag om de Somme

Norris ontkent niet dat hij zelf onderdeel is van de bubble waaruit hij probeert te ontsnappen. Hij ontdekte dat pas goed toen hij werkte aan een project ter gelegenheid van de herdenking van de slag om de Somme, vorig jaar 1 juli precies 100 jaar geleden. Die veldslag, tijdens welke in één ochtend 20.000 Britse jonge mannen sneuvelden in het modderige heuvelland van Noord-Frankrijk, werd herdacht door op 27 plekken, verspreid over heel Engeland plotseling jonge vrijwilligers in uniformen uit de eerste wereldoorlog te laten verschijnen. Het was een schok en daarmee een indrukwekkend eerbetoon aan de tijd dat Europa tot op het bot verdeeld was. Door zijn werk voelde hij de sfeer in het land al enigszins aan.

Een week voor de herdenking was het referendum over de Brexit, een gebeurtenis die hij zelf als bijna traumatisch ervaart. Maar hij legt de schuld vooral bij de groep mensen waar hij zelf toe behoort: ‘Mijn project over de Somme werd heel goed ontvangen. Het gevolg was ook dat we opeens beschikten over een netwerk dat verspreid was over het hele land. Ik had toen al het idee dat er meer verborgen zou liggen onder de stemming voor het referendum. Het was iets dat iedereen gemist had: de media, de politiek. En ondertussen vinden we onszelf allemaal uitermate verantwoord bezig.’

Hij maakte er een project van. Hij stuurde onderzoekers naar alle uithoeken van het land, die tot taak hadden naar de mensen daar te gaan luisteren. ‘Leicester kozen we bijvoorbeeld omdat daar niet alleen veel immigranten wonden, maar ook omdat de sluiting van de mijnen tot grote werkloosheid heeft gezorgd en er tegelijkertijd veel Europese steun naar de stad is gevloeid. Derry ligt precies op de grens van Noord-Ierland en Ierland. Dat komt nu op de grens van de EU te liggen. terwijl daar nog maar net de Troubles zijn afgelopen.’

Een ander land

In die uithoeken moesten de correspondenten op zoek naar zowel voor- als tegenstemmers. ‘Dat leverde al met al een berg materiaal op. We hebben overwogen al dat materiaal; in een grote marathon te presenteren, maar dat gebeurde elders al: de BBC was met zo’n project bezig, bijvoorbeeld.’

Norris koos voor een andere opzet: toeren door het hele land: ‘Uiteindelijk was het voor mij belangrijk dit stuk in alle uithoeken van Engeland te laten zien. Mede daarom hebben we stem van Westminster, de regering, de grote stad, niet in het verhaal betrokken. Die hoor je immers al de hele dag via de media. Veel critici vinden dat een gemis. Die hebben het stuk mede daarom afgewezen. Ze hoorden hun eigen stem niet. Maar zij zijn Londen. En dat is een ander land dan Engeland.’

Algemeen Beschaafd Engels

De theatrale vertaling van het project is dan weer opvallend. In ieder geval iets waar je als Nederlandse theatermaker niet zo snel op zou komen: Alle acteurs in dit stuk vertegenwoordigen een regio en ze spreken ook met het accent van die regio. Voor Norris was dat een noodzaak: ‘De manier van spreken komt voort uit veel meer dan alleen het gebied zelf. Ik kom uit de West Midlands en als ik in mijn eigen dialect praat hoor je dat ik niet door mijn neus adem. Dat geeft een speciale klank. Dat iemand uit de West Midlands zijn neus niet gebruikt komt door de suikerbietenteelt in die regio. Dat stinkt verschrikkelijk. daarom klinkt de taal zo.  En daarom moet je die taal ook laten horen op een toneel.’

‘Dat is natuurlijker dan de Received Pronounciation (‘Algemeen Beschaafd Engels’) waarmee de Britse acteurs doorgaans op het toneel staan. Het publiek in de regio vertrouwt mensen die in hun eigen accent spreken.’

Vissersdorp

Maar dan nog: hoe maak je daar spannend theater van? ‘Toen ik begon met luisteren naar die 100 uur interviews, was ik eerst heel teleurgesteld. Ik hoorde alleen maar de bekende verhalen uit de media. Vooroordelen die niet gingen over wat de mensen zelf ervoeren, maar wat ze in hun eigen media gehoord hadden. Na verloop van tijd ging ik letten op de dingen waarmee de mensen echt te maken hadden. Een visser die over de visserijwetgeving praat. Dat leverde nieuws op voor de mensen in Londen. Een vissersdorp dat dankzij wetgeving uit Europa geen vissersdorp meer was, maar nu leefde van het toerisme. Daar hoor ik iemand graag over vertellen, liever dan over immigratie, waar hij helemaal niets van merkt.

Tegelijk kan een vrouw uit Leicester wel heel veel vertellen over immigratie, omdat Leicester in 15 jaar is veranderd van een stad met 15% immigranten naar een stad met 52% immigranten. Dat zijn krankzinnige cijfers. Die fouten van het stadsbestuur zorgen natuurlijk voor problemen.’

Karikaturen

Uiteindelijk levert dat dus een curieus stuk theater op, dat erg over Engeland gaat, en waar het toch zo nu en dan lijkt of die Londense acteurs met hun streekpersonage aan de haal gaan. Bij de voorstelling die ik zag was dat gebeurd, geeft Rufus Norris toe: ‘In Londen heeft het publiek de neiging om over al die lokale mensen te lachen, en acteurs kunnen zich soms laten verleiden om op die lach te gaan spelen. Ik moet ze goed bij de les houden. ‘Het Noordoosten’ was gisteren bijvoorbeeld iets te fel. Ze werd een beetje te schreeuwerig, te agressief. Dus dat moet ik intomen. maar de jongen uit Schotland is weer heel goed gedoseerd.’

My Country is dus in alle opzichten een work in progress van Rufus Norris: er wordt nog iedere dag aan gesleuteld. Blijft over dat het voor een niet-Britse toeschouwer lastig kan zijn alles te begrijpen. Er zit veel informatie in die je alleen doorhebt als je dagelijks naar de BBC kijkt: bijvoorbeeld een fragment in uit de maidenspeech van Jo Cox, het Britse Lagerhuislid dat vlak voor het referendum werd vermoord door een Brexit-extremist. Dat wordt dan weer gekoppeld aan een speech van Nigel Farage, die kort na de uitslag speechte dat de overwinning was behaald zonder dat er een schot was afgevuurd. Wat dus vanwege die moord op Cox niet waar was en wat dus heel veel woede opwekte.

De grote afwezige

Europa is in het hele stuk overigens de grote afwezige. ‘My Country, a work in progress’  gaat over Groot Brittannie zoals de Britten dat zien. Daar is Europa tegenwoordig weer gewoon ‘Het Continent’ dat het voor de toetreding tot de EU altijd al was.

Heeft Norris  nog iets van hoop? Toen ik hem in maart sprak was de toekomst zeker: Theresa May had zojuist artikel 50 in werking gesteld. Nu is alles onzeker. De Britten kiezen op 9 juni een nieuw parlement. Zelfs een week voor de verkiezing is de uitslag nog onzeker, vooral door de aanslag op een popconcert in Manchester. Wellicht tijdens de tweede voorselling van My Country zal de geschiedenis weer totaal veranderen. Hoe staat Norris daar zelf in? Vanuit de betonnen vesting op de zuidoever van de Theems ziet hij het somber in. Bubbles blijken niet de licht te breken luchtbellen waaraan ze hun naam ontlenen, eerder bunkers en loopgraven.

Angst

‘Uiteindelijk gaat de Brexit-vote niet over Europa of over immigratie, maar over angst voor de toekomst, angst voor het verlies van je eigen gemeenschap. Angst voor het verlies van zekerheden. Zelf ben ik hartstochtelijk voor Europa. Ik ben diep teleurgesteld in de Britse media, die er niet op uit waren om eerlijke informatie te verspreiden. Nog steeds is dezelfde groep oude machthebbers aan de macht, links en rechts, die ons in deze ellendige positie heeft gebracht.’

Of dat na deze voorstelling in het Holland Festival nog zo zal zijn? Het worden in ieder geval twee bijzondere avonden.