Ik bezocht de try-out van Metropolis #1 in het Haagse Theater aan het Spui en een week daarna – omdat ik de eerste keer mijn ogen niet kon geloven – ging ik ook nog eens naar de première. Zelden zag ik zoiets bloedstollend spannends op het toneel. Maar helaas om de verkeerde redenen.
Een hoop a-musische begrippen
Metropolis is het nieuwe vierluik van theatermaker Sadettin Kırmızıyüz. In deel 1 staat ‘het kernthema onderwijs’ centraal. Metropolis is gebaseerd op verhalen van leerlingen, leraren en politici op interviews met autoriteiten uit de Haagse onderwijswereld. Dat levert een hoop a-musische begrippen op als allochtonen-quotum, gemiddeld slagingspercentage budgettering, protocollen, anti-radicalisering en leerplicht. Maak daar maar eens een mooi toneelstuk van.
Metropolis 1 speelt op het Oranjecollege. Een fictieve school met reële problemen. Erika is de streberige directeur die haar school ‘excellent’ wil maken en daarbij over lijken gaat. Otto is de zwaar empathische conciërge die zich aan Mahatma Ghandhi spiegelt, Brammetje een hoogbegaafde scholier in grote problemen. Hij heeft 15.000 euro schuld bij een criminele Turk. De Haagse Wethouder van Onderwijs Saskia Bruines zei in de Volkskrant over het stuk: ‘De Luizenmoeder, maar dan anders.’ Je houdt je hart vast.
‘Neen, hij moet niet dood’
De acteurs deden zelf onderzoek, kozen daarbij voor ‘een gedegen documentaire aanpak’ en gingen samen aan de slag met teksten schrijven en improviseren. Twee weken voor de première stond het einde van deel 1 nog niet vast, zo las ik op deze site. Maker Sadettin Kırmızıyüz zei: ‘Ja, waar dat op uitdraait? We zijn nu met het eind bezig en dat is vooralsnog: “Nee, volgens mij moet hij dood!”, “Nee hij moet niet dood, hij moet iemand dood maken!”, “Nee dat is niet goed!”. Dus daar zijn we nog niet uit. Nou ja het eind komt altijd op het laatste.’
‘Echt gebeurd is geen excuus’
Schrijver Gerard Reve formuleerde De Wet van de Onbruikbaarheid van de Werkelijkheid. ‘Echt gebeurd is geen excuus,’ zei de schrijver. Ja, de werkelijkheid kan knap vervelend zijn. Films of theaterstukken die worden gepitcht met de aanprijzing ‘gebaseerd op ware gebeurtenissen’ zijn vaak niet om aan te gluren. Je hebt een echte schrijver nodig om er wat van te maken. Op woensdag 28 februari kwam de eerste try-out en die was dramatisch, helaas niet in de theatrale betekenis van het woord. De personages waren karikaturen en psychologisch zo plat als een pannenkoek. Directrice Erica, gespeeld door Antoinette Jelgersma, is als kapitein Ahab op zoek naar Moby Dick. Nietsontziend en onvermurwbaar op koers naar het predicaat ‘excellente school’.
De jonge, hoogopgeleide lerares geschiedenis met een niet-westerse achtergrond die voor de leerlingen opkomt (‘veel VOC en heel weinig slavernij in de lesboeken’), een wandelend cliché, wordt door Erica ontslagen en door de ‘sfeerbewaker’ de schoolpoort uitgesmeten. Een witte zwangere leerling krijgt van de directrice binnen één seconde een dringend ‘abortus’-advies en wordt van havo naar vmbo teruggezet, zodat het heilige slagingspercentage niet in gevaar komt.
‘Elke vermeende grap viel dood’
Het stuk was een rommeltje en miste diepgang. Aan de spelers kon het niet liggen. Stefan de Walle heeft – als hij dat wil – de lach aan zijn 1,93 meter lange lijf hangen. Hij worstelde in zijn eendimensionale rol van over-empathische conciërge en was geen moment ontroerend of lollig, wat hij wel had beloofd in het Haagse weekblad De Posthoorn: ‘er wordt heel erg gelachen in het stuk’. Er werd nauwelijks gelachen en elke vermeende grap viel dood. Dan kan humor pijnlijk zijn. Kaspar Schellingerhout speelde leerling Bram. Hij zette te midden van alle platitudes een vrij natuurlijke scholier neer. En dat was heel knap, zeker als je met zo’n knetterend onverteerbare finale wordt opgezadeld.
Pijnlijke stilte, de pleuris brak uit
Ik herinner me theatermaker Sadettin Kirmiziyüz als de man achter somedaymyprincewill.com (2012), een eigentijds Turks sprookje vol hilarische multiculturele problemen, dat swingde als een Braziliaanse samba. Er moet iets ongrijpbaar mis zijn gegaan tijdens de voorbereiding van Metropolis. Na het vallen van het doek bij de try-out heerste een pijnlijke stilte. Direct daarna brak de pleuris uit bij Het Nationale Theater. Vierluik Metropolis, een innige samenwerking met Trouble Man, het gezelschap van Kırmızıyüz, is een van de grote projecten van HNT voor de komende vier jaar. Dit openingsdeel moest stukken beter. De première werd uitgesteld en regisseur Jeroen de Man kreeg de opdracht om te redden wat er te redden viel.
Wat kun je in drie, vier dagen nog doen?
Vorige week vrijdag 9 maart was de uitgestelde première. Het rook die avond naar García Márquez’s Kroniek van een Aangekondigde Dood. In het begin toonde het stuk beslist meer snelheid en werveling. Bij binnenkomst van het publiek was leerling Bram lustig aan het basketballen, conciërge Otto voegde zich bij hem voor een warm praatje. De opkomst met vijf personages in zwart/witte kleding was stormachtig en veelbelovend. Er was terecht aandacht besteed aan de uitdieping van de karakters van de personages. De conciërge was iets normaler maar het hield niet over. Hij vertelde nu over zijn pensioen, de reden dat hij in een microfoontje regelmatig blogs insprak. Die zinloze blogs haalden net als bij de try-out flink de vaart uit het stuk; het bleef bedacht.
‘Kutje, kutje’: een orale zenuwtic
Antoinette Jelgersma geselde het toneel, als een midvoor die per se wilde scoren. Heel begrijpelijk maar het leidde tot overacting. Een mooie toevoeging was: ‘Toen mijn zoon was overleden, ben ik de volgende dag alweer les gaan geven.’ De directrice had er als running gag een orale zenuwtic bijgekregen. Ze riep nu regelmatig ‘kutje, kutje’, wat haar weliswaar menselijker maakte, maar ook koddig en grotesk. Bij een andere basisaanpak van het stuk zou het mogelijk werken. Nu werd ze een erg hybride personage. Sadettin als schurkachtige Turk was eveneens licht vermenselijkt maar bleef stripachtig gemeen. Hij smeet met boompjes en deed iets onduidelijks met een zakje drugs (?) tussen de bladeren, het publiek bleef daarover in verwarring. Leerling Bram kreeg een ander einde, waar we hier niets over verklappen.
Ten onder in een oersoep van onderwijstermen
De acteurs vochten om te overleven. De zakkers in het stuk bleven. Het kwam niet goed. Het was ook een onmogelijke opgave. Een watermakend scheepje wordt niet binnen een week een gondel. De spelers gingen monumentaal ten onder in een oersoep van onderwijstermen. Het was – voor de ingewijden – beslist indrukwekkend, ik heb nog nooit zo meegeleefd met een cast.
Valt er iets te leren van De Luizenmoeder?
Jawel, er valt zeker iets te leren van De Luizenmoeder. Minder moralisme en meer drama en psychologie, om te beginnen. De inmiddels wereldberoemde Juf Ank uit De Luizenmoeder werd al snel een mooi gelaagd personage, toen zij totaal onverwacht en denkend aan haar klootzak van een ex-man een schuinsmarcherende vader de les las. Heel Nederland veerde juichend van de bank op. In De Luizenmoeder wordt de bureaucratie van het onderwijs in één motief gevangen: dat verdomde protocol. Overdaad schaadt. De rest denkt het publiek er wel bij. Hoe dat komt? Omdat er een ervaren schrijfteam achter zit dat niet over één nacht ijs ging. Verder gaat elke vergelijking mank.
Maak bruisend theater of schrijf een brief aan de Volkskrant
Metropolis #1 staat voor de komende vier avonden dapper geprogrammeerd in Utrecht, Theater Kikker. Daarna volgt Maastricht, Rotterdam, Zwolle, Nijmegen. Elke speelavond zal het ietsje beter & logischer zijn. Maar of het wrakke scheepje de overkant haalt? 17 april staat Metropolis weer geprogrammeerd in Den Haag. Áls ze terugkomen ga ik zeker kijken en trakteer de hele cast op champagne. De moraal: maak bruisend en beklemmend theater of schrijf een lange ingezonden brief aan de Volkskrant.
De Walle achter een glas rode wijn
Na de première in Den Haag zag ik acteur Stefan de Walle eenzaam de helling van Zaal 1 naar het café afdalen. Hij begroette zijn twee grote zonen met een zoen op hun kruin en ging doodstil achter een glas rode wijn zitten. Ik was voor het eerst die avond ontroerd.
Nederlands 
English (UK) 
Français 
