Richters Patterns @Hollandfestival: Stoplicht springt op rood, stoplicht springt op groen

Muziek en beeld, het blijft een heikele combinatie. Zie je een plaatje bij muziek, of hoor je muziek bij een plaatje? Die vraag werd tijdens het openingsconcert van het Holland festival niet eenduidig beantwoord. De langzaam van kleur verschietende doeken van Gerhard Richter vonden hun evenknie in traag verglijdende klanken van Marcus Schmickler. Terwijl Richters Patterns al snel ging vervelen, bleef het bijna 50 jaar oudere Rothko Chapel van Morton Feldman boeien.

Dapper dat het Holland Festival als opening twee zulke minimalistische werken naast elkaar plaatst. Op papier was Richters Patterns een spannende keuze. Gerhard Richter maakte in 2016 foto’s van uitsnedes van zijn eigen werken. Regisseur Corinna Belz genereerde hieruit met computeralgoritmen 60.000 beelden, die door editor Rudi Heinen tot bewegend beeld werden gemonteerd. De ornamentele patronen worden steeds verfijnder en culmineren uiteindelijk in snel bewegende horizontale strepen.

Visuele ritmiek

Richter wordt geroemd om de sterk visuele ritmiek van zijn abstracte schilderijen. Jarenlang droomde hij van een synthese tussen beeldende kunst en moderne muziek en dit leek de ideale gelegenheid. Parallel aan de film schreef de eveneens Duitse componist Marcus Schmickler de muziek. Luidt programmaboek maakt hij ‘de visuele puls hoorbaar die uit de animatie van het beeldmateriaal naar voren komt’. Film en compositie volgen hun eigen logica, ‘waardoor er doelbewust wrijving ontstaat tussen beeld en klank’.

De belofte dat we gingen ‘kijken naar muziek en luisteren naar schilderijen’, werd echter niet ingelost. Zeker, het is prachtig hoe de felle tinten en ornamentele patronen van Richter voortdurend transformeren en andere lichtintensiteiten aannemen. Maar de aangehouden tonen van de rondom ons geplaatste musici in de Gashouder bieden geen weerwoord. Zij volgen juist precies hetzelfde trage tempo, versmeltend tot een hoogpolig klanktapijt.

Wat you see is what you get

Korte motiefjes van harp en elektrische piano spiegelen de hoekige art-deco-patronen die opdoemen uit Richters kleurmassa’s. Wanneer diens strepen wild door elkaar dansen produceren de musici een luide kakofonie aan klanken. What you see is what you get. Door de aanhoudende één op één relatie tussen muziek en beeld slaan verveling en onverschilligheid toe. ‘In Almelo is altijd wat te doen, het stoplicht springt op rood, het stoplicht springt op groen.’ Deze dichtregels van Herman Finkers drongen zich onherroepelijk aan mij op.

Schmickler (1968) werd verre overklast door zijn in 1987 overleden collega Morton Feldman. Hoewel ook de Amerikaan spaarzame, langgerekte klanken inzet creëert hij in Rothko Chapel een spannend, ritueel geheel. Hij componeerde het in 1971 voor de gelijknamige oecumenische kapel in Houston Texas. Deze werd gebouwd op aanwijzingen van Mark Rothko, die de wanden bekleedde met gelaagde, zwarte schilderijen.

Spirituele sfeer

Rothko Chapel stuk wordt in gang gezet door ingehouden, fraai in de ruimte verwaaiende klanken van een altviool. Axel Porath van Ensemble Musikfabrik speelt zijn elegische melodieën geconcentreerd en gevoelig. Dirk Rothbrust versterkt de spirituele sfeer met zacht roffelende pauken, omfloerste woodblocks en gonzende xylofoonklanken. Ulrich Löffler voegt een hemels laagje toe met ultrazacht getinkel op zijn celesta – in het programmaboek als piano opgevoerd.

Daniel Reuss voert zijn manschappen met grote precisie door deze magische compositie. De zangers van Capella Amsterdam zetten hun woordloze frasen haast onhoorbaar in en laten deze al even geruisloos wegsterven. Zoals Rothko zijn zwarte doeken reliëf gaf met verschillende streektechnieken en highlights van andere donkere kleuren, creëren zij een gelaagd landschap van zacht zoemende, boventoonrijke harmonieën. Het verstilde stuk besluit met een repeterend drietoonsmotiefje van de xylofoon. Een in het niets oplossende samenklank van het koor omvat ons in een troostende koestering.

Experiment

De uitvoering door Cappella Amsterdam was feilloos en intens. Onbegrijpelijk dat dit topkoor door het Fonds Podiumkunsten uit de meerjarige subsidie is gegooid. Ook de musici van ensemble Musikfabrik speelden fantastisch. Aan hen lag het niet dat ik in plaats van Richters Patterns liever een herhaling had gehoord van Rothko Chapel.

Het siert het Holland festival dat het dit experiment durfde aan te gaan. Jammer dat het opnieuw bevestigde dat de combinatie beeld en muziek zelden meerwaarde oplevert.