Heddy Honigmann, mensenfilmer bij uitstek, vooraanstaand Nederlands documentairemaker met een prachtig oeuvre. Een van de drie Masters op het Nederlands Film Festival en daar present met twee titels. Haar eerder dit jaar uitgebrachte 100UP over energieke 100plussers, en haar nieuwste, No Hay Camino. Bijzonder, want ze is nu zelf de hoofdpersoon. Aansluitend in de bioscoop.
“Dat was even schrikken”, bekent Heddy Honigmann in No Hay Camino. “Dat Pieter zei dat ik het ook zelf maar moest regisseren.” Pieter is Pieter van Huystee, de producent van deze autobiografische documentaire waarin Honigmann onder meer terugblikt op haar werk en haar jeugd in haar geboortestad Lima.
De titel No Hay Camino is ontleend aan een dichtregel van Antonio Machado. ‘Reiziger, er is geen pad. Dat maak je zelf terwijl je wandelt.’ De film is ook een hereniging met Pieter van Huystee, lang haar vaste producent. Vandaar dit interview met hem. Hoe was zijn 25 jaar geleden begonnen wandeling met Honigmann? Met de veelgelauwerde filmmaker die altijd gedreven wordt door haar nieuwsgierigheid voor mensen. Nog steeds. Ondanks het feit dat, zoals Honigmann in een toelichting formuleert, ‘een ziekte zijn best doet mijn leven te beheersen’. In de film zien we haar in een rolstoel, monter voortgeduwd door haar geliefde Henk Timmermans. Multiple sclerose zit haar al heel lang dwars. Daar is nu ook kanker bijgekomen. Maar de ‘makersdrang’, zoals ze dat noemt, is er nog steeds.
Durven dromen
Dus als ik het kantoor van Pieter van Huystee Film & TV binnenstap, is mijn eerste vraag: Hoe gaat het met Heddy?
“Het is maar hoe je het bekijkt”, antwoordt Van Huystee. “Ze is vrolijk, opgewekt en we hebben veel plezier samen.” En met enige voorzichtigheid: “Het is ook niet haar laatste film, hoewel dat niet aan mij is.” Er is zelfs al een nieuwe titel: Onder de sterren.
“We hebben altijd een spelletje met elkaar, al sinds die 25 jaar dat we samenwerken. We vinden het leuk om te kletsen, we kunnen goed met elkaar overweg. Dan zitten we vaak films te bedenken, gewoon als conversatie. Peter Delpeut heeft ooit gezegd, je moet een film durven dromen, je moet een personage durven dromen, en Heddy kan dat echt.”
Om te illustreren hoe dat werkt haalt Van Huystee O amor natural aan, de eerste film die hij met haar produceerde. Hij was toen net begonnen als zelfstandig producent. Daarvoor had hij als programmamaker bij IDTV gewerkt. In het kader van het programma Taxi had hij toevallig Metaal en melancholie gezien. Dat was de veel geprezen film over taxichauffeurs in haar geboortestad Lima, waarmee Honigmann in 1994 doorbrak als documentairemaker. Van Huystee was toen voor IDTV ook producent van Bewogen Koper van Johan van der Keuken, al een grote naam in de documentairewereld. En Heddy Honigmann was bevriend met Johan en zijn vrouw Noshka van der Lely.
Erotische gedichten
Na het maken van Metaal en Melancholie, die nu als een klassieker geldt, stond haar werk merkwaardig genoeg stil. “Johan stelde me aan haar voor. Heddy had het over een boekje van een zekere Carlos Drummond d’Andrade, een dichter met groot prestige in Brazilië van wie ik nog nooit had gehoord. Op tachtigjarige leeftijd had hij een prachtige bundel erotische gedichten geschreven, en Heddy zei: ‘Hier gaan we een film over maken.’ Ik had Heddy nog maar net ontmoet, maar ik antwoordde: ‘Ja, dat gaan we doen.’ Heddy had nog nooit zo snel een producent overtuigd.”
Want Heddy wilde niet alleen een film over die gedichten maken, ze had ook personages gedroomd.
“Ze stelde voor: ‘We gaan oudere mensen vragen zo’n gedicht voor te lezen en dan terug te denken aan hun eigen erotisch leven.’ Ik vroeg natuurlijk: ‘Wat voor soort mensen gaan we vragen? Het moeten wel mensen zijn die ook iets kunnen vertellen. Zo kwamen we onder andere op kappers, of obers.”
“Met een contactpersoon die ons kon introduceren zijn we twee weken door Brazilië gereisd. Daar ontmoetten we bijvoorbeeld ook die olympische zwemster die al ouder was, een heel mooie waardige vrouw die zich heel goed kon uitdrukken. Op die manier vind je dan de personages bij elkaar die representatief zijn voor het grotere verhaal dat je wil maken. Dat is de manier waarop Heddy werkt.”
“Zo ging het ook bij Het ondergronds orkest. Het grote thema was de diaspora van mensen die naar Parijs kwamen en die om wat voor reden dan ook weg moesten uit hun eigen land. Heddy koos dan de muzikanten onder hen. In de metro, hadden we ontdekt, staan die muzikanten dan weer voor een ondergronds orkest. Dagenlang zijn we door de metro gelopen, op zoek naar muzikanten die dat verhaal kunnen vertellen.”
Vorig jaar nog werd O amor natural gekozen als beste documentaire uit 25 jaar Het uur van de wolf. Maar Van Huystee merkt op dat zijn manier van werken, met veel aandacht voor de signatuur en het ritme van de maker, steeds minder past bij de efficiëntiemaatschappij. “We behoren tot de laatsten der mohikanen. Soms zie ik ook bij een eerste gesprek met een maker, terwijl ze hun verhaal vertellen, een ander verhaal op hun voorhoofd staan.”
Goede mensen
“Wat Heddy typeert is dat ze in de eerste plaats een heel helder filmidee heeft. O amor natural of Het ondergronds orkest, maar ook Buddy, over geleidehonden en hun baasjes, zijn daar goede voorbeelden van. Ten tweede zoekt ze gewoon goeie personages uit. Ze weet drommels goed wanneer het werkt of niet werkt. Vervolgens gaat ze met hen een gesprek aan, het woord ‘interview’ zal ze niet noemen. In dat gesprek heeft ze een bijzonder goed oor voor die ene veelzeggende bijzin. Dan slaat ze dat pad in, af en toe een doodlopend pad, maar het kan ook zijn dat ze iets te pakken heeft. Daar heeft ze een bijzonder goede neus voor. Dat is ook een les die ik als producent van haar geleerd heb. Het mooie in mensen zit vaak een beetje verborgen, dat moet je zien te vinden.”
In No Hay Camino merkt ze ergens op dat er veel goede mensen zijn, ze vallen alleen niet op.
“Die wil ze ook naar voren laten komen. Ze is niet cynisch, ze is niet sarcastisch. Ze snapt wel dat het soms even zoeken is, maar ze zal altijd in de montage of selectie van het materiaal in die richting sturen. Dus ja, dat is denk ik wat haar typeert.”
“Daarbij is er nog één ander ding: ze heeft gewoon humor, ze heeft soms iets lichts, iets ondeugends. Haar films zijn daarom ook warm. Met Het ondergronds orkest werd me gevraagd: ‘Gaan we dat in Parijs of Berlijn doen? Ik zeg: ‘Parijs’. Berlijn was ik mordicus tegen. Heddy past bij het mediterrane leven, al slaat dat eigenlijk nergens op want ze komt uit Zuid-Amerika.”
Zelfportret
Dan komen we nu bij No Hay Camino (Er is geen weg). Stond daar ook een ander verhaal op haar voorhoofd?
“Nou, misschien… Kijk, de NTR wilde graag een film over Heddy Honigmann. Daar hadden ze ook al een regisseur voor in gedachten. Een hele goeie gozer, laat ik dat voorop stellen. Maar ja, Heddy is dan soms net een kat, als je iets te dichtbij komt kan je een klap krijgen. Dat werkte niet, dat zag ik al. Dus toen zei ik tegen Heddy: ‘Je moet die film gewoon zelf maken’.”
“Ja, ze schrok inderdaad even”, lacht hij. “Dus ik zeg: ‘Rembrandt heeft volgens mij hele mooie zelfportretten gemaakt, net als Vincent van Gogh of Ed van der Elsken en Agnes Varda. Je moet het beschouwen als een cadeau aan jezelf.’ En dan vraagt ze ook die Spaanse filmmaker, José Luis Guerin. Ze belt hem gewoon op en zegt: ‘Als je een film van vijf minuten voor me maakt dan pas ik dat er integraal in.”
“Dan word ik meteen blij, want dat heb ik nog nooit eerder meegemaakt. Dat de ene filmmaker de andere filmmaker vraagt. Dus dan denk ik: dat wordt een spannende wandeling met haar.”
In een van de eerste scènes, filosoferen Honigmann en Guerin, gezeten in een bootje dat door Amsterdam vaart, over de titel. Dat je je pad al wandelend zelf maakt zien ze niet alleen als levensmotto, maar ook als principe bij het filmmaken. Heddy merkt op dat ze vooraf nog nooit zo weinig van een film wist als toen ze met deze begon.
“Ja, dat klopt wel. Je weet natuurlijk heel veel van je eigen leven, maar je bent er nog niet helemaal zeker van hoe eerlijk je tegen jezelf kan zijn. Welk deel van je leven wil je laten zien. Dat waren de vragen die ze verschuilt achter ‘ik wist zo weinig’.”
“De film heeft inderdaad al doende vorm gekregen. De fondsen vonden het een mager scenario, maar ik zei: ‘Nee, het is eigenlijk het beste scenario aller tijden.’ Je moet die weg ook al wandelend maken, dat zit in het fenomeen van de documentaire en zeker van de creatieve documentaire opgesloten.”
Op pad
Wat waren dan de elementen waarmee jullie op pad zijn gegaan?
“Er waren in hoofdzaak drie elementen. In de eerste plaats wilde ze terug naar Peru om een aantal dingen terug te vinden. Ook om de geschiedenis met haar vader onder ogen te komen.”
Hij doelt op de moeilijke verhouding die Heddy Honigmann had met haar overbezorgde vader, Victor Honigmann (overleden in 1994). Deze kunstenaar, in Peru bekend als schepper van de stripheld Supercholo, had de Holocaust overleefd door in 1942 te ontsnappen uit kamp Mauthausen. Door het opgelopen trauma was hij niet altijd de gemakkelijkste.
“Het tweede element was het plan om met haar vaste taxichauffeur de reis te maken naar Mauthausen. Maar door de Covid hebben we dat niet kunnen filmen, we konden niet meer reizen.”
“Het derde onderdeel was het medische proces. Niet om dat direct in beeld te brengen, maar wel om te zien wat voor invloed dat heeft. Om eerlijk en kritisch naar jezelf te zijn heb je ook een zekere energie nodig. Daarom vroegen we Kristien Hemmerechts, al jaren een goede vriendin van haar, om ook de indringende vragen te stellen. De vragen die je eigenlijk niet gevraagd wil hebben maar die je toch ook wel weer toelaat. Hemmerechts heeft natuurlijk als schrijfster het vermogen om een personage te kunnen doorzien. Dus dat waren de startpunten, wat de inhoud betreft.”
“Daarnaast heb je natuurlijk de filmstijl. Het zijn gesprekken, geen interviews. Het is een inspirerende film, dus niet bedoeld om je eigen pech in het leven te benadrukken. Het wordt benoemd, maar het moet wel inspirerend voor anderen zijn. Niet om jezelf nog een aai over de bol te geven.”
“Daar waren we ons heel bewust van. Daarom is er dus ook een scène waar ze in het café zitten, waar een vrouw zingt, en waar ze gewoon een goeie tijd hebben. Heddy wordt zelfs een beetje tipsy, lijkt het wel, je ziet het aan die ogen. Dat is ook precies hoe zij het leven wil vieren.”
Ze zegt nog steeds vol ideeën te zitten. Het doet me ook denken aan 100UP, haar film over energieke 100plussers.
“Als je dat hebt straal je iets uit waar andere mensen ook iets mee kunnen, dus dat was een belangrijk gegeven. Het gaat altijd om overleven, over levenskracht. Dat we soms pech hebben weten we, maar hoe ga ik verder.”
Vader
“Als je nou vraagt, wat wisten we niet vooraf, dan was het dat de rol van haar vader zo groot zou worden. Uiteindelijk komt dat op allerlei plekken terug.”
Zo is er een bijzondere scène waarin Heddy een jeugdvriendje van vroeger terugziet. Ze ontdekt dat die heel andere en veel positievere herinneringen aan haar vader heeft dan zijzelf.
“Uiteindelijk zagen we die lijn ontstaan. Dan komt ook dat gesprek met Johanna ter Steege, waarin Heddy vertelt dat ze na het lezen van Is dit een mens van Primo Levi tenslotte haar vader kon vergeven. Maar dan zegt haar zoon, die toevallig die dag achter de camera staat: ‘Ja, jij bent ook zo overbezorgd geweest.’ Als kind durfde hij na een vuurwerkongeluk niet haar toe te gaan.” Als Heddy dat dan hoort is ze even stil.
“Dan zie je ook dat dieper liggende thema. Dan praat je over het tweede- of derdegeneratie-syndroom. Je ziet dat het in allochtoonse families wel drie of vier generaties kost om zich geaccepteerd te voelen. Dan zie je dat het niet alleen over een filmmaker gaat, maar dat het een echt universeel verhaal is.”
“Maar hadden we dat nou van tevoren kunnen schrijven in een filmplan? Nee. Dat is nou precies wat ik bedoel. Ze wist nog niet hoe ver ze durfde gaan, en dan merkt ze dat ze, stap voor stap voor stap eigenlijk, ontdekt wat ze wil uitvinden.”
Zoals Heddy Honigmann en Pieter van Huystee ten tijde van O amor natural ook niet konden voorzien hoe hun verdere reis als filmmaker en producent zou verlopen.
“Dat is altijd een delicaat ding na een eerste film”, lacht Van Huystee. “Gaan we een tweede film maken? Maar na zeven films hadden we het meeste wel gezegd tegen elkaar. We waren niet zozeer uitgekeken op elkaar, maar je gaat toch in herhalingen vervallen. We zijn uit elkaar gegaan bij Forever. Ze koos daar een werkmethode waar ik het eigenlijk niet mee eens was. Ik merkte dat er een begin van een knorrigheid ontstond. Heddy heeft daarna met anderen ook heel mooie films gemaakt. Maar omdat we goed uit elkaar waren gegaan, konden we nu ook de samenwerking weer hervatten.”
Onder de sterren
In No hay camino zegt ze nog steeds vol ideeën te zitten. Van Huystee benadrukt dat dit autobiografische werk zeker geen afscheid is. Er is een nieuwe film in wording!
“Ik neem nu ook de gelegenheid om veel met haar om te gaan, want we hebben elkaar geholpen, het is belangrijk geweest, we hebben mooie films kunnen maken.” Waarbij hij aanstipt dat het werk dat hij mocht produceren van Honigmann en ook Johan van der Keuken deuren voor hem opende als producent.
“Dus, als ik haar met de auto weer eens naar de montage breng, zegt ze: ‘Ik zit met de gedachte voor een nieuwe film. Het lijkt me zo verschrikkelijk om dakloos te zijn, ik kan me niet voorstellen dat je geen dak boven je hoofd hebt. Dus de titel wordt, denk ik, Onder de sterren.’ ”
“Dat spreekt meteen tot de verbeelding. Ik zie dan al een openingsbeeld met een sterrenhemel en misschien bomen, want in het Vondelpark schijnen veel mensen te slapen. Maar ja, in de stad is veel lichtvervuiling, daar zie je weinig sterren.”
“Dus ik zeg: ‘Weet je wat, Nederland heeft niet veel bergen, maar in ieder geval is in Limburg wel een soort berg, en stel nu dat we een vluchteling vinden die, omdat ie uit een berggebied is gekomen, in een bergomgeving wil zijn. Die kan dan op zijn manier zijn verhaal vertellen. Hoe hij op zijn weg hiernaartoe onder de sterren heeft moeten slapen.”
“En zo begint het…”
Goed om te wetenNo Hay Camino ging eerder dit jaar in wereldpremière op het Canadese Hot Docs-festival. Nederlandse première op 28 september op het Nederlands Film Festival. Op 30 september in de bioscoop. Ook 100UP is op het NFF te zien.
Het Mastergesprek met Heddy Honigmann op het Nederlands Film Festival vindt plaats op 29 september, om 13:45 in Kinepolis.
Nederlands 
English (UK) 
Français 
