Ooit begon Ben Frost als componist van beladen ambient muziek. Niet per definitie vrolijk, meer contemplatief en gewoon een beetje deprimerend van het soort waarmee je wat kleur aan een dip kunt geven.
Neem het stuk ‘You, Me and the End of Everything, dat op YouTube te vinden is. In vergelijking met de score van The Murder of Halit Yozgat, in dit Holland Festival live mee te maken, is dit een zee van kalmte.
Ik vraag Ben Frost, de componist en regisseur van deze productie, naar wat er tussen die compositie en vandaag gebeurd is.
‘Ik schreef dat meer dan 20 jaar geleden, naar aanleiding van de dood van mijn grootmoeder. Ik zag haar sterven aan kanker. Het was voor het eerst dat ik de dood meemaakte. Dat is waar die plaat over gaat: hoe ik als jongen betekenis probeer te geven aan de dood. Wat er sindsdien is gebeurd, is dat ik volwassen geworden ben. Mijn hele leven is gebeurd sinds die dag. Ik denk dat ik nu een veel sterker persoon ben dan ik toen was.’
Bekend van Dark op Netflix
Frost werd in die tussenliggende jaren een gevierd componist die – in ieder geval in mijn wereld – bekend is van de soundtrack van de Netflix-serie Dark. Bezoekers van het Holland Festival hebben zijn Aurora en Wasp Factory uit het vorige decennium mogelijk nog vers in het trommelvlies gegrift staan.
De muziek van Frost, die samples combineert met machinale ritmes, scheurende elektrische gitaren en massale orkestraties, beweegt zich tussen modern klassiek, punk en death metal. Vaak zijn die genres tegelijkertijd te horen.
Op mijn vijftiende schoor ik mijn moeder kaal
The Murder of Halit Yozgat zet daar nog een tandje bij. Frost creëert een geluidsmuur die in twee uur de toeschouwer murw slaat. Flink wat heftiger dus, dan bij “The End of Everything”.
‘Ik herinner me dat ik als jongen heel erg onzeker was over van alles. Ik was doodsbang. Toen ik vijftien was woonde ik alleen bij mijn moeder, en zij kreeg borstkanker. Ik raakte haar dus ook bijna kwijt. Mijn jeugd, van mijn tienerjaren tot ik in de twintig was, zijn daarna bepaald door angst voor verlies, het resultaat van het kwijtraken van mijn oma en het bijna-verlies van mijn moeder. Dat galmt nog steeds na.’
‘Het gaat nu goed met mijn moeder, ze heeft het overleefd, maar de herinnering aan het moment dat ik als vijftienjarige mijn moeders hoofd kaal moest scheren omdat haar haar begon uit te vallen, die bleef wel bij me. Ik voelde het niet zo op dat moment, maar ik zie nu in dat dat veel was voor een kind.’
‘Het werk dat ik nu maak, heeft naar ik hoop ook veel meer kracht. Ik ben ook veel beter in staat om mijn energie naar buiten te richten, en wat minder met alleen mezelf bezig te zijn, met hoe ellendig ik me voelde als vijftien- of twintigjarige.’
Een aanslag door neo-nazi’s
The Murder of Halit Yozgat is gebaseerd op een echte moord, die in 2006 plaatsvond in een internetcafé in Kassel. De moord bleek er één te zijn uit een serie aanslagen van de NSU, een nazi-cel die met zulke bloedbaden een rassenoorlog in Duitsland wilde ontketenen. Rond de moorden blijven tal van raadsels bestaan, die voer zijn voor complottheorieën. In het geval van de moord op Halit Yozgat is dat de mogelijke betrokkenheid van een medewerker van de Duitse geheime dienst, die toevallig in het café aanwezig was, maar zegt niets gezien of gehoord te hebben.
Het Britse onderzoekscollectief Forensic Architecture, dat – net als het nu bekendere Bellingcat – onderzoek doet naar misdaden via openbaar toegankelijke bronnen als YouTube en Google Maps maar ook wetenschappers inhuurt om ter plekke metingen te doen, maakte in 2017 een onthullende documentaire over deze zaak, die nu als format dient voor The Murder of Halit Yozgat. Vormgeving en tekst zijn een nauwgezette reconstructie van de film die Forensic Architecture uitbracht.
Een boot met vluchtelingen zinkt in het zicht van de haven
Ben Frost leerde Forensic Architecture kennen tijdens een project dat hij maakte over de vluchtelingencrisis op het Griekse eiland Lesbos. Hij was, met zijn crew, getuige van het zinken van een vluchtelingenschip, met vele tientallen slachtoffers als gevolg. Het veranderde zijn kijk op het leven verder:
‘Allebei mijn ouders werken bij de politie als rechercheur. Mijn moeder was een van de eersten die aan het einde van de jaren zeventig bij de politie het geweld tegen vrouwen op de kaart zette. Mijn vader had een hoge rang en onderzocht moorden en gewapende overvallen. Ik werd door hun werk ongewild geconfronteerd met veel verschrikkelijke dingen. Ze probeerden het wel voor mij te verbergen, maar het speelde altijd een rol. Daardoor heb ik vrij een vrij hoge pijngrens voor zulke situaties. Ik schrik niet snel.’
‘Ik was op lesbos samen met Richard Moss met wie ik al heel lang samenwerk, en vaak ook in situaties die best naar waren. Maar Griekenland was anders. Het is een ramp van bijbelse proportie. Die enorme migratie van mensen. Er was ook veel schoonheid, ongelooflijke vertoningen van medemenselijkheid. Dat was overweldigend. Om dan die doden te zien die werden binnengebracht in de haven, dat was te veel. Er is zo’n verschil tussen erover lezen of beelden te zien, en er daadwerkelijk bij zijn.’
Moord is een symptoom van iets veel groters
‘Forensic Architecture was daar ook met onderzoek bezig en ik raakte zo gefascineerd door hun werk dat ik me voornam ooit met hen te gaan werken. Hun feitenonderzoek is zo belangrijk in een wereld die dankzij social media steeds scherper verdeeld raakt tussen links en rechts, goed of fout. Ik denk dan wat zij doen, het ter plekke onderzoeken, ook de meest hardvochtige denkers zal laten smelten.’
‘Zelfs Marine Le Pen zou, geconfronteerd met die situatie in Griekenland, de eerste zijn om een deken over iemands schouder te leggen. Als er maar een klein beetje menselijkheid in je zit word je geraakt door zulk trauma.’
‘Een gewelddaad als het doodschieten van een willekeurig onschuldig mens is een symptoom van een steeds gewelddadiger samenleving, niet de oorzaak ervan. De daders zijn natuurlijk verantwoordelijk, maar we moeten ons ook afvragen wat voor samenleving we aan het maken zijn waarin mensen zich geroepen voelen om zo te handelen?’
‘Zulke gewelddaden zijn uiteindelijk vrij eenvoudig. Je besluit iemand te haten omdat hij de verkeerde huidskleur heeft, of tot de verkeerde god bidt. En omdat je hem haat, ga je hem vermoorden. Maar dat verbleekt wat mij betreft in het licht van een wereld waarin onzichtbare institutionele krachten in staat zijn om de tijd letterlijk tot een wapen te maken tegen de familie van het slachtoffer van een van die misdaden.’
De vader zal het lot van zijn zoon niet weten
Ben Frost doelt hiermee op de kern van het onderzoek van Forensic Architecture, dat vrij onomstotelijk aantoont dat de medewerker van de geheime dienst op zijn minst getuige moet zijn geweest, als hij al niet zelf de trekker over heeft gehaald. Het regiobestuur van Kassel heeft echter verordonneerd dat de feiten die dat zouden bewijzen voor 120 jaar niet gepubliceerd mogen worden. Inmiddels is dat teruggebracht tot veertig jaar, maar dan nog zal de vader van Halit dat niet meer meemaken.
Dat is onverteerbaar, vindt Ben Frost. ‘Zij zeggen: wij weten dingen die jij niet mag weten, en jij gaat sterven voordat we die informatie vrijgeven. Dat is veel gewelddadiger dan een enkele fucking idiot met een pistool. En wij zijn allemaal deel van dat geweld. Dat maakt dat ik mij heel oncomfortabel voel.’
Een niet bepaald rustgevende geluidsmuur
Nu heeft Frost daar dus ook een best oncomfortabel stuk muziektheater van gemaakt. Het werk volgt vrij nauwgezet de film van Forensic Architecture, maar zet daar een geluidsmuur omheen die niet bepaald rustgevend is. Bovendien is de herhaling, tot zes keer toe, van de reconstructie, best iets wat een beroep doet op de tolerantiegrenzen van de toeschouwer.
Er zit, kortom, veel woede in de voorstelling, en aan het eind wordt het toneel bevolkt door mensen in witte pakken, terwijl er sneeuw valt. Frost biedt niet echt een oplossing, erkent hij. ‘Ik heb geen oplossing. Het enige wapen dat we hebben is er voortdurend over blijven praten.’
De inleving is aan het publiek, niet de zangers
In de film van Forensic Architecture zijn beelden te zien van de echte ‘verdachte’, Agent Temme, afgewisseld met beelden uit de reconstructie die het ensemble later maakte in een eigen studio, en tijdens Documenta 14, waarbij anderen diens ‘rol’ spelen.
Voor zijn enscenering bij de Opera van Hannover breidt Frost dat gegeven uit. De zangers wisselen bij elke herhaling van rol, waardoor de teksten, rechtstreeks ontleend aan de video van Forensic Architecture, steeds anders klinken.
‘Ik houd er niet van als acteurs of zangers echt in iemands huid kruipen. Daarom heb ik ervoor gekozen ze steeds te laten rouleren, waardoor de teksten en handelingen vrij blijven van interpretatie. Dat is aan het publiek.’
‘Mijn favoriete vorm van theater is het theater waarin je er constant aan wordt herinnerd dat je in het theater bent. Je bent je continu bewust dat je deelneemt aan een illusie. Zo wordt het sterker.’
Steeds een ander perspectief, met dank aan Eno
‘Ik ben in mijn werk ook enorm beïnvloed door Brian Eno. Het spel met structuren. Alle stemmen zijn geschreven rond de centrale C-noot. Alleen zingt een sopraan hoger dan een bariton en dat geeft dus steeds andere accenten aan de teksten. De muziek is dus grotendeels hetzelfde, maar de stemmen veranderen en daarmee de sfeer en de betekenis.’
‘Zo komt het dichterbij het verhaal van het onderzoek van Forensic Architecture: je krijgt steeds een ander perspectief op de gebeurtenis. Hetzelfde beeld zie je bij The Matrix, waar je een kogel ziet afgevoerd terwijl de camera er omheen beweegt.’
De ergernis die je voelt is echt nodig
Of Rashomon, het Japanse rechtbankdrama waar elke getuige een ander verhaal heeft en de waarheid achter die verhalen verdwijnt? Hier veroorzaakt de herhaling hoop op verandering, maar die verandering komt niet, behalve dat steeds duidelijker wordt dat die geheim agent wel betrokken móet zijn. Elke variant maakt de alternatieven ongeloofwaardiger.
Dat levert ook ergernis op, erkent Frost: ‘Dit is menselijkheid op zijn best: we gebruiken alles wat we in huis hebben om achter de waarheid te komen en rusten niet voor we die hebben. Dat kan langdurig zijn, omdat het om kleine details gaat. De ergernis ontstaat omdat je merkt dat al dat goede en gedetailleerde werk niets uithaalt tegen het institutionele geweld, dat zo amorf en zo groot is en zo ongrijpbaar. Wie zijn die mensen die die informatie voor ons achterhouden? Waar is die harde schijf? Het onvermogen om die oplossing te vinden is de echte terreur.’
Een kogel van 130 decibel hoor je echt wel achter in een theater
Geluid speelt een essentiële rol in de voorstelling. Niet alleen is de muziek luid, er staat ook een speaker op het toneel, uitsluitend voor het laten klinken van de drie pistoolschoten op precies het volume waarin ze ook klonken tijdens de aanslag (130 dB). ‘Ik heb de originele geluiden kunnen gebruiken en speel ze af op exact het volume waarmee ze oorspronkelijk klonken. Ze worden afgespeeld tijdens de muziek, die al luid is, en waar je ook zit in de zaal: je hoort die schoten duidelijk.
‘Dat iemand die er vlakbij zat in een stil internetcafé kan volhouden dat hij ze niet gehoord heeft, is onbegrijpelijk. Ik maak dat nu voelbaar, en dat is effectiever dan in een YouTube-video. En dan is dus voor ons allemaal in de zaal de vraag: we weten allemaal dat hij liegt, dus wat nu? Daar ligt de frustratie. Halits familie moet daar elke dag mee leven.’
Dan is er toch het einde van alles
Het einde komt met een volledig onttakeld toneel en wezens in witte capes die zoekend rondlopen. Een beeld dat vragen oproept. Zitten we in de nieuwe ijstijd, die volgens wetenschappers voorafgaat aan de dodelijke opwarming van het klimaat in Noordwest Europa? Is het geen sneeuw, maar fallout na een kernoorlog? Voor Frost mag de vraag onbeantwoord blijven: ‘Ik ben geïnteresseerd in de vraag wanneer een gewoon nieuwsverhaal mythologie wordt. Waarom gebeurt dat bij het ene verhaal wel en bij het andere niet? Tijd speelt daar een rol in.’
‘Uiteindelijk wordt het verhaal belangrijker dan de daad zelf. Voor mij bevat deze zaak alle elementen van een mythe. Het gebeurde in 2006, dus we zien het nog niet zo, maar alle elementen liggen klaar. Tijd gaat ons dat laten zien, via de mythe, als het nieuws allang weer met andere dingen bezig is.’
‘En ondertussen zorgt dat nieuws, over de rampen die op ons afkomen, ervoor dat we onze empathie verliezen. Ik merk het zelf: hoe langer rampen duren, zoals in Oekraïne, hoe meer ik me ervoor afsluit. Ik heb daar nota bene vrienden, maar toch betrap ik me erop dat een deel van mij zich daar niet druk over wil maken. Dat is uitputtend. Daar gaat mijn muziek ook over. Het stopt niet, het herhaalt zich steeds, het gaat maar door. Dat mensen het op een gegeven moment wel lang genoeg vinden duren, is voorstelbaar.’
Het stuk moet over een grens gaan
Zou je dan niet juist nog extremer worden en het niet zes, maar zeshonderd keer herhalen, tot de laatste toeschouwer omgevallen is? ‘Eerlijk gezegd: Ja. We hebben er veel gesprekken over gehad tijdens de repetities. Of het niet te lang doorgaat, of er niet een ‘loop’ uit zou moeten, of dat de loops gaandeweg korter moeten worden, en of er misschien minder stiltes in moeten. Mijn antwoord was altijd: ja, het zou korter moeten zijn, maar we gaan het niet korter maken want juist dat het te lang duurt is de reden waarom we het maken.’
Goed om te weten
Nederlands 
English (UK) 
Français 
