Ouvre les yeux, regarde et réfléchis, engage la conversation. L'ouverture de l'IDFA 2019 met en valeur les extrêmes sublimes du documentaire.

De 32e editie van het International Documentary Filmfestival Amsterdam werd gisteravond in Theater Carré geopend met de vertoning van Sunless Shadows. Deze indringende documentaire van Mehrdad Oskouei brengt je op een plaats waar je zo op het eerste gezicht liever niet bent. Een kleine jeugdgevangenis in Iran, waar jonge vrouwen zitten opgesloten wegens medeplichtigheid aan de moord op hun vader of een ander mannelijk familielid.

Recht in de camera gesproken ontboezemingen van die vrouwen, sommigen nog tieners, zijn de raak gekozen ankerpunten voor dit ongewone groepsportret. Gaandeweg voeren de impressies van dit leven achter de muren tot een wrange constatering. Hier opgesloten vinden deze vrouwen meer geluk dan ze in de vrije buitenwereld ooit hadden. Een bijna surrealistische tegenstelling.

Zelfs het verdriet om hun eveneens opgesloten en tot de doodstraf veroordeelde moeders verandert daar weinig aan. De moorden waren wanhoopsacties. De enige uitweg die ze zagen om aan de mishandelingen van hun gewelddadige vader of echtgenoot te ontsnappen. Hoewel in de tweede helft van de film even het gevaar dreigt dat nieuwe indrukken soms niet veel meer toevoegen, blijft het statement recht overeind.

Terwijl de camera bijna de hele tijd binnen de muren blijft, ontstaat een beklemmend beeld van een door mannen gedomineerde samenleving daarbuiten. Dat vooral is de kracht van Sunless Shadows. Een van de meiden vertelt wat er gebeurde toen ze na de zoveelste mishandeling met haar verwondingen en een gebroken been eindelijk naar de politie ging. Ze werd weggestuurd met de schampere opmerking dat ze het er wel naar gemaakt zou hebben.

Engagement en expressie

Sunless Shadows is de officiële openingsfilm. De openingsavond zelf ging van start met een kleine, maar puntgave verrassing van een heel andere orde. In het glorieuze oranje ochtendlicht snellen de eerste treinen richting New York om de mensen naar hun werk te brengen. Daybreak Express uit 1953 (ook te zien op YouTube) is de eerste oefening van D.A. Pennebaker. Een van de grote pioniers van de documentaire zoals we die nu kennen. In slechts vijf minuten groeit dit montage-experiment uit tot een feest van ritme, beeld en beweging. Een kleine stadssymfonie op de stuwende jazz van Duke Ellington. Met nog een aantal films uit zijn oeuvre, waaronder het Dylan-portret Dont Look Back (1967) brengt IDFA een ode aan deze in augustus overleden grootmeester.

Samen laten Sunless Shadows et Daybreak Express twee kanten zien van het veelzijdige documentaire-genre. Het engagement met – en de reflectie op de werkelijkheid naast experiment en persoonlijke expressie. Open je ogen, kijk en denk na, ga in gesprek. Zo valt het motto van dit jaar ‘Reflect on Reality’, te vertalen.

Reality, society, history, future – deze trefwoorden duiken op in de festivaltrailer. We leven in zorgwekkende tijden, zo stelde Orwa Nyrabia, artistiek directeur van IDFA, tijdens de opening.

Maar met het oog op die toekomst had hij de gelukkige ingeving gehad om de echte openingstoespraak te gunnen aan de jongste filmmaker van IDFA 2019: de 21-jarige Canadees-Vietnamese regisseur Carol Nguyen.

Geluk om nu jong te zijn

Een stevige jetlag – zojuist terug van haar eerste bezoek aan het land van haar ouders – verhinderde niet dat ze in bevlogen bewoordingen haar eigen achtergrond verbond met de huidige bewegingen in de media. Daaronder de aandacht voor gendergelijkheid en diversiteit. “Als je het mij vraagt is het nu de beste tijd om een vrouwelijke filmmaker te zijn”. Om af te ronden met “Deze generatie heeft het allemaal definitief op de agenda gezet. Daarom ben ik optimistisch. Wat een geluk om nu jong te zijn.”

Helemaal toevallig waren deze woorden vast niet. In een eerder persbericht had IDFA al met enige trots laten weten dat 64% van de competitiefilms dit jaar van vrouwelijke makers zijn. Voor het hele programma is dat 47%.

Oorlog en liefde

Dit jaar vertoont IDFA meer dan 300 films. Om een zo groot mogelijk publiek te bereiken is het aantal locaties in Amsterdam uitgebreid. Onder meer met de Openbare Bibliotheek, het Artis Planetarium en het Centraal Station.

Het aanbod is veelzijdig als altijd. Van een verhaal over liefde en oorlog (For Sama) tot een inkijkje in de belangrijkste economische wereldconferentie (The Forum), of het experimenteel stoeien met digitale media in het programma DocLab. Daarnaast ook een aantal themaprogramma’s, waaronder It Still Hurts, waarin wordt stilgestaan bij de manieren waarop de Tweede Wereldoorlog tot op de dag van vandaag doorwerkt.

Hoofdgast is Patricio Guzmán, geëngageerd filmmaker uit Chili, het land waar de bevolking onlangs weer in opstand is gekomen. Als jonge filmmaker legde hij in de jaren zestig vast wat er in zijn land gebeurde tijdens en na de staatsgreep van Pinochet. Ook toen hij later uitweek naar het buitenland bleef Chili zijn onderwerp. In zijn nieuwste film The Cordillera of Dreams maakt hij het verhaal van zijn land breder. Herinneringen van kunstenaars naast de dromen van de nieuwe generatie.

Rotjochies

De openingsfilm Sunless Shadows maakt deel uit van de internationale competitie voor lange documentaires. De enige Nederlandse film die meedoet in de internationale competitie is Rotjochies van Maasja Ooms. Een van heel dichtbij vastgelegd portret van een vijftal onhandelbare pubers die op een boerderij in Frankrijk een soort laatste kans krijgen. Als ze zichzelf daar niet in het gareel krijgen wacht de gesloten inrichting.

Twee jaar geleden maakte Ooms ook al veel indruk met Alicia. Een aangrijpend portret van een meisje dat, terwijl ze dreigt te ontsporen, door Jeugdzorg van instelling naar instelling wordt geschoven. Rotjochies, op IDFA onder de internationale titel Punks, is in zekere zin een soort vervolg daarop. Met dit verschil dat deze pubers nog veel moeilijker iets van zichzelf laten zien dan destijds Alicia.

Dat ze geen zin hebben om na het ontbijt even te helpen met afruimen is nog het minste waar de kordate hulpverlener Petra tegenaan loopt. Onthutsend om te zien is de manier waarop ze zich verschansen achter een masker van onverschilligheid en ontkenning. Ook tijdens de meest indringende gesprekken met de jeugdwerker. Als je dat in aanmerking neemt is het toch heel speciaal dat Ooms kennelijk vertrouwen genoeg kreeg om ze van heel dichtbij te filmen. Bijna paradoxaal dat je daardoor juist extra goed ziet hoe moeilijk het voor die vier jongens en een meisje is om de deur op een kier te zetten. Bij Mitchel, die zijn moeder verloor en botst met zijn vader, gebeurt dat voor het eerst als hij een rap maakt.

Ooms legt het vast zonder commentaar of interviews. Eerlijke, betrokken observaties die het niet mooier maken dan het is. Je blijft hopen, en toch houdt je je hart vast. Tamelijk uniek om dat zo mee te maken.