Pierre Boulez wordt nóg een keer 90

Dit jaar was het feest rond twee componisten van twee schijnbaar totaal verschillende planeten. De Est Arvo Pärt (1935) werd tachtig, de Fransman Pierre Boulez (1925) negentig. De één is ongekend geliefd bij een groot publiek vanwege zijn welluidende ’tintinnabulistijl’, de ander wordt bejubeld door een select groepje ingewijden om zijn avant-gardistische composities, die het algemene publiek echter ervaart als onbegrijpelijke ‘plink-plonk’. Beide componisten waren dit jaar niet weg te denken van de Nederlandse en internationale podia en lijken een heel jaar lang jarig te zijn.

Arvo Pärt is op zijn tachtigste nog een jeugdige figuur, die deze maand naar ons land komt om samen met het Cello8ctet Amsterdam een cd met eigen werk op te nemen. Pierre Boulez bleek op zijn negentigste verjaardag te fragiel om welke feestelijkheid dan ook bij te wonen. Dat weerhield het Utrechtse ensemble Insomnio en Muziekhuis Utrecht er niet van deze de komende week nog eens uitbundig te vieren, met een driedaags festival waarbij ook de Tomoko Mukaiyama Foundation betrokken is.

Luisteraar centraal

Het festival wordt dinsdag 8 december geopend in de Grote Zaal van TivoliVredenburg, met twee sleutelwerken uit Boulez’ oeuvre: Répons – waarvan de uitvoering tijdens het afgelopen Holland Festival in no time was uitverkocht – en Dérive 2, dat voortborduurt op het muzikale materiaal hiervan. In Répons zit het ensemble van hout- en koperblazers, strijkers en slagwerkers op het podium, net als de dirigent en enkele geluidstechnici. Rondom het publiek staan nog zes solisten en zes luidsprekers opgesteld, zodat je als luisteraar werkelijk het middelpunt bent van het vraag- en antwoordspel van de musici.

In Dérive 2 bouwt Boulez niet alleen voort op het materiaal uit Répons, maar liet hij zich ook inspireren door de gelaagde ritmiek van de Hongaar György Ligeti, wiens muziek hij vaak als dirigent heeft uitgevoerd. Hij componeerde zijn stuk echter voor de tachtigste verjaardag van Elliott Carter, de Amerikaanse grootmeester van de atonale muziek. Anders dan Boulez was Carter op zijn negentigste nog topfit. Sterker nog: tot verbazing van vriend en vijand componeerde hij op die hoge leeftijd zelfs zijn eerste opera What next? 

Le marteau sans maître

Pièce de résistance van het festival is echter Le marteau sans maître (de hamer zonder meester) voor zangeres en ensemble uit de jaren vijftig: Insomnio en dirigent Ulrich Pöhl wijden hieraan op woensdag 9 december een openbare masterclass in het Muziekhuis en voeren het donderdag 10 december uit in TivoliVredenburg. Ze werkten samen met Boulez aan dit stuk voor een cd-opname in 2011, in combinatie met Pierrot lunaire van Arnold Schönberg.

Le marteau sans maître is geïnspireerd op dit baanbrekende werk, waarin deze ooit door Boulez dood verklaarde vernieuwer het Sprechgesang (een vorm van sprekend zingen) en de Flatterzunge introduceerde (het aanblazen van een noot terwijl je je tong laat trillen); ook Boulez maakt gebruik van Sprechgesang. Opvallend is dat de Fransman een gitaar in het ensemble opneemt – zoals eerder Schönberg al deed in Serenade, een van zijn eerste pure twaalftoonscomposities.

Boulez gebruikt in zijn stuk de teksten vooral als klankmateriaal, het gaat hem er niet om de betekenis van de gedichten van René Char uit te drukken in muziek. Toch neemt Le marteau sans maître je van meet af aan mee, vanwege de rijke en ranke klankwereld, die bij wijlen herinnert aan de impressionistische muziek van Claude Debussy.

Het festival lijkt negen maanden na Boulez’ verjaardag een beetje mosterd na de maaltijd, maar het is een mooi eerbetoon, een  waardige afsluiting van het Boulez-jaar.