Onze nieuwsgierigheid naar zand heeft meer verhalen aan het licht gebracht dan we ooit hadden durven dromen.

Ik wil met jou op reis. Je meenemen naar het strand. Stel je voor: je zit op het strand, terwijl de zonnestralen je verwarmen, en je luistert naar het geluid van de branding, met opkomende en afnemende golven. Je snuift de zilte geur op. Een vogel vliegt voorbij. De zon werpt haar stralen op het helderblauwe water. Een grote golf slaat neer op het zand en minuscule druppeltjes strelen je huid. Terwijl de golven het strand naderen en weer terugspoelen verplaatst zand zich tuimelend in het watergeweld en slaat neer op de kust. Ervaar de zachtheid van de zandkorrels tussen je vingers en onder je voeten.

Pak een handje zand. Bekijk het eens aandachtig. Je ziet dat de korrels verschillend zijn van kleur en vorm. Kun je je voorstellen dat ze afkomstig zijn van verafgelegen berggebieden en woestijnen? Deze korreltjes hebben een lange weg afgelegd. Ze lieten zich meevoeren met rivieren en windvlagen, en nu bevinden ze zich in jouw hand. Jij hebt delen van het universum in je hand.

Geluksmoment

Het bekijken van deze zandkorrels veroorzaakt bij mij een waar  geluksmoment. In mijn werk bij Atelier NL houd ik ervan om elk korreltje tot op de millimeter te onderzoeken en me te bedenken dat dat korreltje van ver komt. Hoe meer ik erop inzoom, des te meer ik te weten kom over geschiedenis, archeologie en geologie. Tegelijkertijd zie ik dat ieder zandkorreltje uniek is. Elk korreltje heeft zijn eigen verhaal te vertellen, net zoals elk landschap en ieder mens.

Waarom is dit nu zo noemenswaardig? Wat is hiervan het belang? Zonder zand zouden we niet op het strand kunnen wandelen. Strandvakanties zouden niet bestaan. Zonder zand zou ook je smartphone er niet zijn. Het gebouw waarin je woont zou niet bestaan. Je zou niet meer naar je werkplek kunnen rijden. En mocht je flexwerker zijn, dan zou je het moeten doen zonder internet.

Zand is schaars

Hoe zou jij je voelen als er geen strand meer was? Wist je dat Dubai enorme stukken strand van Australië opkoopt om er betonnen gebouwen van te maken en eilanden in de vorm van een palm en de wereldkaart mee op te spuiten? En zodra zand besloten zit in beton, blijft het daar eeuwenlang.

Elk type zand is verschillend en elk type wordt voor iets anders gebruikt. Woestijnzand bijvoorbeeld is te rond en te glad om er mee te kunnen bouwen. Sommige zandsoorten worden simpelweg niet benut. De industrie selecteert louter puur wit zand om daaruit glas en computerchips te produceren. Maar witte zandsoorten worden schaars. We dreggen zand uit de oceaanbodem om er onze steden mee te bouwen, maar daardoor zakt de kustlijn langzaam onder water.

Het is vooral de manier waarop we zand gebruiken die ervoor zorgt dat dit een schaars goed wordt. Wat daarbij telt, is efficiency voor massaproductie: meer, meer, meer. Van ondergeschikt belang zijn schoonheid en uniciteit. Men kijkt niet naar hoe we zand op betere manieren kunnen gebruiken. Er is zowel overschot als tekort aan zand, tegenstrijdig genoeg. Wij hebben ogenschijnlijk zoveel zand en toch woeden er oorlogen om nog meer zand.

Wild zand

Terug naar de kleine zandkorrels die we kunnen oprapen. Ze hebben een groot verhaal te vertellen, als we maar de tijd en moeite nemen om ernaar te luisteren. Zand heeft ons al zoveel gegeven; wat zijn de geheimen die het nog meer in zich bergt? Wat kunnen we bijvoorbeeld leren van zwart vulkanische, rood ijzeren en roze zandsoorten of van die van wit kalksteen?

Bij Atelier NL bestuderen we al zes jaar wilde zandsoorten uit heel Europa en in toenemende mate ook de rest van de wereld. Op diverse plekken in Europa volgden we de routes van de Romeinse glashandelaren, we lieten experimenten los op onze bevindingen en maakten onze eigen glasrecepten. We bouwden zelfs een eigen oven om zelf glas te kunnen maken, want glasovens, zowel die van grote bedrijven als die van individuele glasblazers, worden om wille van productie alleen gebruikt voor puur wit zand.

Glasservies

Met onze eigen oven zijn we er uiteindelijk in geslaagd om een glasservies te creëren uit zandsoorten van diverse locaties in Nederland. Onze eigen bodem bleek, na verhitting van het zand tot glas, schitterende kleuren te onthullen: van hele lichte maar ook diepdonkergroene tinten tot bruin en zelfs turquoise!

In ons nieuwe project ‘To See a World in a Grain of Sand’ vroegen we mensen om zand van elke denkbare plek ter wereld naar ons toe te sturen. Doel is om tastbaar te maken wat voor onmetelijke rijkdom de grond onder onze voeten bevat. Behalve een fles of emmertje zand stuurden mensen ons ook het verhaal van de herkomst ervan, of de speciale betekenis die de plek voor hen had. Sommigen schepten op het strand waar ze getrouwd zijn of waar ze ooit wandelden met een bijzondere persoon die er niet meer is. Anderen vertelden dat op het zand hun eerste huis was gebouwd of dat het afkomstig was van de plek waar ze met hun kinderen speelden. Toen zij hun fles vulden,  transformeerde het zand als bij toverslag tot goud: het staat immers voor een dierbare herinnering.

Zanddiefstal

Wat mij intrigeert is dat door deze eenvoudige handeling mensen zich vragen begonnen te stellen over de grond als lokale bron. Mag ik wel zand scheppen van dit strand? Kan dat vervolgens zomaar worden verzonden? En dat zijn hele mooie vragen. Kunnen we wel gewoon zand meenemen? En wat voor betekenis heeft dat dan?

Eerlijk gezegd hadden we die vragen niet onderkend, en evenmin hadden we verwacht dat er dankzij dit project zoveel verhalen zouden loskomen. Zo vertelde onze buurman over Ameland, waar hij al jaren komt. Maar toen hij er met zijn gezin, en met onze opdracht in het achterhoofd, weer naartoe ging en erachter kwam dat zijn dochters allebei een heel andere zandsoort op het oog hadden, kreeg hij dankzij die laatste verkenning een heel ander perspectief op Ameland. Hij zag het eiland zoals hij het nog nooit gezien had.

Sinds afgelopen juli 2017 zijn er meer dan 300 zandsoorten van overal ter wereld naar ons verstuurd, wat een regenboog aan kleuren opleverde.

We beginnen ons werk altijd vanuit uit een aardse fascinatie en hoeven niet zonodig de wereld te veranderen. We zijn simpelweg geïntrigeerd door een prachtig materiaal. Maar naarmate de tijd verstrijkt beginnen we ons dingen af te vragen. We ontdekken dat de mensen die zich bij ons project aansluiten dezelfde vragen hebben. We zijn omringd door een complexe wereld die we niet helemaal kunnen vatten. Door te graven op allerlei plekken diepen we vaak ook allerlei ingewikkelde vraagstukken uit. Onze nieuwsgierigheid naar zand heeft meer verhalen aan het licht gebracht en meer discussies geëntameerd dan we ooit hadden durven dromen.

Versmelten

Net zoals zandkorrels verschillen we allemaal van elkaar. Zandkorrels leggen stuk voor stuk een lange weg af voordat ze aankomen op het strand. Ieder van ons, met wat voor achtergrond ook, reist net zo door het leven. Als zandkorreltjes op het strand komen we samen. Zandkorrels kunnen met elkaar tot prachtige kleuren versmelten. En precies dat is waar wij mensen ook toe in staat zijn.

Een materiaal als zand is zo belangrijk in ons leven, we kunnen niet zonder. Het is zo gewoon en toch zo ontzettend waardevol. Niet alleen wij zelf maar ook de mensen die ons helpen door zand bij te dragen leren dat te zien en zullen nooit meer op dezelfde manier door de duinen wandelen of een handje zand door hun vingers laten stromen.

Goed om te weten

Op 11 februari 2018 opent een expositie van AtelierNL in Drachten.