Spannend onderdeel van het documentairefestival IDFA is altijd DocLab, dat dit jaar zijn vijftiende verjaardag viert. Spannend, want een inspirerende en vaak verrassende vrijplaats met filmmakers en kunstenaars die de werkelijkheid via al dan niet virtuele media en ongewone technieken te lijf gaan.
Het thema is dit jaar ‘Liminal Reality’, de liminale werkelijkheid. Niet omdat het iets heel nieuws zou zijn, maar juist omdat het eigenlijk al vanaf het begin het gebied was waarop DocLab zich begaf. Neemt niet weg dat ik toch nog even aan DocLab-oprichter en programmeur Caspar Sonnen vraag wat dit begrip precies betekent.
Grensgebied
Liminaal duidt op een overgangsfase, legt hij uit. Het onbestemde gebied waar tussen een oude en een nieuwe situatie nog van alles mogelijk is. Je staat op de drempel. Om in architectuurtermen te blijven: de entreehal van een gebouw kan je een liminale plaats noemen. Een ander voorbeeld is het strand, dat heerlijke gebied tussen stad en zee waar mensen als het ware vanzelf tot spelen komen.
In DocLab kan het bijvoorbeeld de overgang zijn van film naar internet, van beeld naar onderdompeling, van menselijke naar kunstmatige intelligentie of van kijken naar ervaren. Zo staan we hier altijd op de drempel van iets wat film nog meer kan zijn, aldus de inleiding in de catalogus. Nieuwe media, is een veelgebruikte verzamelterm, al begint dat begrip al een beetje versleten te raken.
Het begon in 2007 met een eerste verkenning. IDFA presenteerde toen naast de traditionele vertoningen een bescheiden online-programma, dat liet zien hoe filmmakers ook van internet gebruik maakten. En sample-kunstenaar Eboman zorgde voor een heuse remix van docubeelden. Die geslaagde pilot werd vervolgens DocLab gedoopt, en waaierde in alle denkbare richtingen uit. Webdocs, virtual reality, performances en fysieke installaties, al dan niet interactief. Vaak in het liminale gebied tussen toeschouwer en deelnemer. Plus een conferentie die dit jaar is veranderd in een serie tot de verbeelding sprekende live-events. Competities zijn er voor Immersive Non-Fiction en Digital Storytelling.
Verandering
Je ziet in die vijftien jaar ook trends en verschuivingen. Virtual Reality kwam pas rond 2014 echt op, daarvoor bestond het alleen als regelmatig geflipte hype. Data-visualisaties, creatieve voorstellingen die de droge gegevens uit databanken tot leven brengen, lijken daarentegen weer uit de mode. Uit de begintijd van DocLab herinner ik me bijvoorbeeld het project We Feel Fine van media-kunstenaar Jonathan Harris. Die liet een algoritme het wereldwijde net afschuimen, op zoek naar emotiewoorden uit de chats op sociale media. Die emoties visualiseerde hij op een scherm vol kleurige dansende stippen. Zo kon je live kijken naar de emotionele polsslag van de wereld.
Maar met mijn vermoeden dat data-visualisatie heeft afgedaan is Sonnen het toch niet eens. Data-visualisaties zijn er nog steeds, maar worden gebruikt door de traditionale media. Kunstenaars werken liever met zaken waar nog veel open ligt. Het liminale gebied.
Iets dat in die afgelopen vijftien jaar ook veranderd is, is het internet zelf. Van de vrijplaats die het in het begin nog was, is het een plek geworden die niet meer uitnodigt om je open en kwetsbaar op te stellen. Jammer, vindt Sonnen.
Toekomst
Waarop, onvermijdelijk bijna na de recente ophef rond de Meta-presentatie van Facebook-magnaat Mark Zuckerberg, ook het woord ‘metaverse’ valt. Plotseling hot, maar eigenlijk al een lang gangbaar sciencefictionbegrip. Denk aan films als The Matrix. Metaverse, de virtuele wereld waarin we, in de vorm van avatars, volgens sommige zieners binnenkort kunnen ronddwalen. Een nieuw internet waar je niet alleen naar kijkt, maar ook echt in kan. Sonnen is nieuwsgierig of ik dat ook voor me zie. Ik merk op dat ik wat sceptisch ben. We hebben ook al meer dan honderd jaar film, en we leven nog steeds niet in een film. Waarop Sonnen lachend suggereert dat de metaverse misschien al is begonnen, gezien de tijd die veel van ons op onze smartphone doorbrengen. Goed, vangen we misschien in DocLab al een glimp op van die heerlijke nieuwe wereld? Het oordeel laat ik even aan u over. Het zou overigens wel mooi aansluiten bij een van de IDFA-focusprogramma’s van dit jaar: The Future Tense. Ga het in ieder geval beleven.
Tips
Heeft Sonnen tenslotte nog tips? Voor de vuist weg noemt hij als eerste Symbiosis, een bijzondere kruising tussen Virtual Reality en fysieke ervaring, compleet met geur. In deze VR-ervaring treden deelnemers met fysieke hulpstukken binnen in een wereld waar de mensheid heeft plaatsgemaakt voor een samenspel van nieuwe levensvormen.
Andere tips zijn Water & Coltan, een VR-film die laat zien hoe de mensheid roofbouw pleegt op de aarde en zichzelf. Het Museum of Austerity is een mixed-reality-installatie die de gevolgen van Brits bezuinigingsbeleid laat zien. Wat gebeurt er als de sociale vangnetten wegvallen. Goliath is een interactief spel dat je verplaatst in het hoofd van iemand met schizofrenie. Een veel te kort lijstje uiteraard. Maar allicht een goede start.
Goed om te weten
Nederlands 
English (UK) 
Français 
