Biënnale van Venetië legt nadruk op de zachte krachten in de kunst

De 57ste Biënnale van Venetië brengt de wereld samen en de kunstwereld naar Venetië. Het tweejaarlijkse kunstevenement is dit jaar grootser dan ooit. Hier kom je te weten wat er ‘trending’ is in de hedendaagse kunst. Iedereen vindt iets van dit evenement en we leven in een tijd dat alles en iedereen langs de meetlat wordt gehouden: ‘Ben jij er geweest? Heb je het gezien?’

Daarom nu een lijstje van de absolute must-sees.

Zachte krachten

Het centrale paviljoen, waar de hoofdtentoonstelling plaatsvindt, staat dit jaar onder leiding van de Française Christine Marcel (Parijs, 1969 FR). Zij gaf het thema ‘Arte Viva Arte’ (Leve de levende kunst) aan deze editie mee. 
Daarmee wil Marcel, in het dagelijks leven hoofdconservator van Centre Pompidou in Parijs, de hedendaagse kunst positief belichten.

Ze wil het werk en de kunstenaars centraal stellen en de ’transformatieve kracht’ van kunst als uitgangspunt tonen, zo schrijft ze zelf: ‘Viva Arte Viva is een Biënnale ontworpen voor kunstenaars, door kunstenaars en over de vragen die zij stellen. De werkpraktijk die zij ontwikkelen. De levenswijze die zij kiezen’.

Wat mij persoonlijk opvalt, is de zachte benadering die herkenbaar is in de uitwerking van het thema en in het centraal paviljoen. Met nadruk ontbreekt de bombast, het dwingende. Marcel heeft meer aandacht en ruimte voor wat ik dan de ‘zachte kracht’ wil noemen. Een kracht die in de geselecteerde kunst wordt gerepresenteerd. Het duidelijkst komt dat naar voren in het meest grootse werk: de kleurrijke grootse bollen wol van Sheila Hicks. Vanaf de ‘laatste’ achterwand van het tentoonstellingsgebouw domineert het de Arsenale in het halfduister.

Een betere wereld

Wat het thema “Arte Viva Arte” onvermijdelijk ook met zich mee brengt, is dat de aandacht wordt teruggeleid naar de jaren zestig zeventig van de vorige eeuw. Het gaat dan vooral over de betrokkenheid, aandacht en energie waarmee kunstenaars toen hun werk maakten. Het ging vaak om het scheppen van een beter leefklimaat en een betere wereld. Met die echo is deze Biënnale zeker geen zwakke editie, hoewel er mensen zijn die daar anders over denken.  Ook al ronkt het niet overal bovenuit of wordt er niet op de trom geroffeld, deze Biënnale verwoordt een krachtige politieke boodschap. Kunst is immers naast een dialoog vooral ook een statement en daarmee in zijn aard onvermijdelijk politiek. 
Kom, kijk en zie het zacht gloeiende werk in deze Biënnale.

De oudjes doen het verrassend sterk

Er is veel aandacht voor de oudere kunstenaars. En die ‘oudjes’ doen het verbazend sterk! Hier deels mee samenhangend is er veel aandacht voor retrospectie. ‘Venetië’ kijkt naar het onvoltooide verleden en de algehele ogenschijnlijk wereldomvattende humanitaire crises. We zien erbarmelijke toestanden en conflicten die maar niet opgelost willen raken. Veel kunstenaars zijn hierdoor beroerd. Daarmee klinkt ‘de urgentie van de actualiteit’ op zoveel plaatsen door. Deze grondtoon klinkt in deze Biënnale nergens ver weg.

‘Het Witte Huis onttakeld’

Verenigde Staten van Amerika (Gardini)

Onder een titel die mij aan een Bondfilm doet denken, “Tomorrow is Another Day”, presenteert Mark Bradford (Los Angeles, 1961 CA) zijn werk in het Amerikaans paviljoen als een onttakeld Witte Huis. Hiermee neemt hij stelling tegen en spreekt hij zijn bezorgdheid uit over het marginaliseren van mensen in de Amerikaanse samenleving. Maar niet alleen in Amerika: die marginalisering vindt wereldwijd plaats. Volgens Bradfort kan ‘kunst’ een voertuig van de tegenkracht kan zijn om ons tegen die ontwikkeling te mobiliseren.

‘Het licht van de wederopbouw gedimd’

Nederland (Gardini)

Ook het prachtige lichte en transparante Nederlandse paviljoen is verduisterd. Het paviljoen waarin door Gerrit Rietveld de daadkracht van de wederopbouw is vastgelegd, oogt dit jaar als de saaiste bijdrage van deze Biënnale. De kritieken op de bijdrage van Wendelien van Oldenborgh (Rotterdam, 1962 NL) voor Nederland zijn zogezegd niet mals. Reden te meer om hierover zelf je mening te vormen. 
De architecturale werking van het paviljoen is expres geblokkeerd door de inbreng van een voor de situatie gigantisch ogende tribune. Vanaf deze tribune kun je naar een 17 minuten lange, in 1 take gemaakte documentairefilm te kijken over een onderbelicht, onvoltooid en daarmee onverwerkt aspect uit de recente naoorlogse Nederlandse geschiedenis. Geworteld in het kolonialisme en de worsteling met culturele diversiteit: “Cinema Olanda”

‘Total Darkness’

Denemarken (Gardini)

In het Deense paviljoen heerst totale duisternis. Als het format van het Nederlandse paviljoen je al niet vrolijk stemde, de bijdrage voor Denemarken van Kristine Roepstorff (Kopenhagen, 1972 DE), “Influenza” getiteld, is direct goed voor een depressie. In totale duisternis wordt je 21 minuten gebonden aan een ‘hoorspel’. De dialoog informeert je over de onvermijdelijkheid van de duisternis, de dood en ontbinding om nieuw leven te realiseren. De stemmen roepen je op om de duisternis als een positieve energie te zien en de overgang ná het leven, te aanvaarden als een rite de passage.

‘Op transparante bodem’

Duitsland (Gardini)

“Nieuwe Productie voor het Duits Paviljoen” gaf Anne Imhof (Giessen, 1978 GE) haar bijdrage als titel mee. Hert werk werd pas later gelinkt aan ‘Faust’. Deze bijdrage is door de jury bekroond met de Gouden Leeuw als best uitgevoerde presentatie.

Zelden heb ik de zo gekende ‘Duitse zakelijkheid’ zo kernachtig verbeeld gezien. Het paviljoen is teruggebracht tot zijn fundamentele architectuur. Voor de door het verleden belaste voorgevel zijn monumentale draadwerken kooiconstructies aangebracht, als afscherming en met hondenbewaking. Dan is het gehele interieur voorzien van een tweede vloer van staal en beloopbaar glas op circa 1m50 van de bestaande vloer. 
Leeg, kaal, afgeschermd, transparant, industrieel en ‘Unheimlich’.

Je verstoppen is onmogelijk. Op gezette tijden speelt zich hier, onder die transparante vloer, een performance af. Het is een spel waar je als toeschouwer direct letterlijk bovenop staat. Ruw, brutaal, fel realisme, een tijdsbeeld of een toekomstbeeld? Dubbelzinnige esthetiek, fout en goed fout. En weer de zo beladen beeldtaal van Leni Riefenstahl die doorklink in haar werk. De toon is gezet. Wat ‘Faust’ er mee van doen heeft, is het enige wat mij niet helder wordt.

‘Piraat of Cowboy?’

Luxemburg (Ca’del Duca)

Onder de titel “Thank you so much for the Flowers” neemt Mike Bourscheid (Esch-sur-Alzette, 1984 LU) je mee naar binnen in dit buiten de Gardini of de Arsenale gelegen paviljoen. 
Bourscheid is in Luxemburg geboren en woont al geruime tijd in Canada. Hij brengt met zijn werk een innemende speelsheid aan het licht. Het uitgangspunt is zijn eigen familiegeschiedenis en zijn culturele bepaaldheid. Het werk is doorspekt met zelfspot en ironie.

Maar de lichtheid is verraderlijk. Zodra je aandacht gevangen is, val je door die glazuurlaag van zijn werk heen. Even helder trekt hij daarna de culturele vooroordelen waarmee we dagelijks functioneren onderuit. Waar sta jij dan? Piraat of Cowboy?

‘Unbehaglich jovial’

Oostenrijk (Gardini)

De mysterieuze dubbelhartigheid van Oostenrijk vertaalt zich in een duo presentatie van Erwin Wurm (Bruck an der Mur, 1954) en Brigitte Kowanz (Wenen, 1957). 
Wat curator Christa Steinle hiertoe bewogen heeft, is mij een raadsel, maar het werk van Erwin Wurm straalt ook zonder neon zeker zoveel licht uit. De ‘sociale sculpturen’ van Wurm dagen je uit tot actie en laat je onverdroten meedoen, zelf als het ongemakkelijk wordt.

‘Jouw God is een Ei!’

Finland (Gardini)

“The Alto Natives” de bijdrage van Erkka Nissinen (Kereva 1975 FI) en Nathaniel Mellors (Doncaster 1974 UK) voor Finland, bestaat uit animatie en multimedia-installatie met een ‘hervertelling’ van het Zoon van God verhaal. De installatie heeft een hoog Monty-Pythongehalte en is schatplichtig aan Jim Henson (The Muppets). Ze nemenj de gevestigde clichés van de erbarmelijkheid van zelfopoffering, de eindtijd en verlossing op lichtvoetig op de hak. Hier is me direct weer duidelijk waarom humor zo’n kostbaar element in hedendaagse kunst is.

‘Ügh en Böögâr en de Toestand in de Wereld’

IJsland (Guidecca)

De IJslandse kunstenaar Egill Sæbjörnsson (1973) overhandigde het paviljoen van IJsland aan twee trollen Ügh en Böögâr. Hier gluur je van uit je stoeltje in het koffiehuisje naar of Ügh of Böögâr, in een multimedia-video-installatie, waarin die twee hun wetenswaardigheden van de dag doornemen. Halfduister zou ik zeggen, maar “Out of Controll in Venice” is verfrissend, speels en bevragend. Zelfs Donald Trump zou er een mening over moeten hebben.

‘Fantastic and Crushing’

Engeland (Gardini)

Voor het Verenigd Koninkrijk Groot Britanië is het altijd weer lastig dat het centrale paviljoen door de British Council wordt ingevuld. Zij maken daarnaast zowel voor Schotland als Wales, buiten de Gardini, eigen landenpresentaties. Maar met de keuze voor zeg maar gerust ‘grand dame’ kunstenaar Phyllida Barlow (Newcastle upon Tyne, 1944 UK) maakt Engeland hier een kolossaal statement.

Barlow zet het paviljoen met haar beelden geheel naar haar hand. Monumentaal, samengesteld en opgebouwd uit eenvoudige basismaterialen maakt haar werk een massieve indruk. Als kunstenaar heeft Barlow amper het hoofd amper boven water kunnen houden. Een groot deel van haar leven trotseerde ze een bestaan in de marge. In die tijd heeft ze onverdroten aan haar oeuvre doorgewerkt en pas recent is de belangstelling voor haar werk opgelaaid. Zelf zegt ze daarover dat ze zo bezig was met haar onderzoek en werk, dat ze zich nooit heeft laten leiden door de vraag of haar werk wel zou verkopen. Barlows werk is fantastisch en verpletterend tegelijkertijd. Nog net op tijd aan de vergetelheid ontrukt. Gelukkig maar.

‘Nieuw 3D schrift is een fluitje’

Mexico (Arsenale)

Met “Live in the Folds” introduceert kunstenaar Carlos Amorales (Mexico City, 1970 ME, woonachtig in Amsterdam) in de bijdrage voor Mexico een nieuwe taal. Die is, na een uitgebreid en doorlopend onderzoek, uitgewerkt in diverse media. Het is een grafisch schrift dat ook drie dimensionaal vormgegeven kan worden, dat zowel muzieknotatie als tekst vastlegt en in een ingenieuze samenstelling ook de vorm van fluitjes aan neemt in verschillende toonsoorten.

Het is een zeer vernuftig geheel dat zich verbindt met cultuur en historische achtergrond van Mexico en tijdens de opening al direct ontbrandde in een chaotische kakofonie. Heerlijk liederlijk en onafgemeten.

‘Fantastisch in het groen gezet’

Zuid-Afrika (Arsenale)

Het meest innemende voorbeeld van de ‘zachte kracht’ is wel de bijdrage die kunstenaars Candice Breitz (Johannesburg 1972) en Mohau Modisakeng (Soweto 1986) maakten voor het Zuid-Afrikaanse paviljoen. Onderzoek en ontwikkeling van het zelfbeeld staan hier centraal in de actuele condities van marginalisatie, uitsluiting, immigratie, vervreemding, culturele vooroordelen, etcetera.

Zo interviewde Breitz voor de camera zes personen die gevlucht zijn uit hun geboorteland om verschillende redenen van onderdrukking: Sarah Mardini, José Maria João, Mamy Maloba Langa, Shabeena Saviri, Luis Nava, Farah Abdi Mohamed. Personen inwisselbaar voor zovele anderen. De opnames zijn gemaakt in de steden waar ze nu als vluchteling verblijven, maar ze zijn eenvoudig opgenomen voor louter een groen scherm. Elke verwijzing naar omstandigheden of locatie verdwijnen. Ze dragen ook alledaagse non descriptieve kleding.

Daarnaast vroeg zij twee bekende Hollywood acteurs, Alec Baldwin en Julianne Moore, om passages te selecteren uit de (vlucht)verhalen en ze op dezelfde manier voor een groen scherm te vertellen, gebruikmakend van hun acteertalent.

Eerst zie je deze laatste twee in de eerste ruimte, vervolgens de oorspronkelijke vertellers in de tweede ruimte. Zo ontstaat een zeer confronterend werk. Je wordt als toeschouwer meegezogen in de aspecten van ‘story-telling’. Door het ontbreken van andere referentie indicatoren grijpen de verhalen je rechtstreeks aan.

Slechts een kleine greep

Besef dat dit slecht een persoonlijke en kleine greep uit het aanbod is. De Biënnale heeft naast de paviljoens in de Gardinie en op de Arsenale – het grote marinecomplex – nog op tal van andere plaatsen verspreid door Venetië landenpresentaties. Dit jaar zijn er maar liefst 86 landen present. Dan zijn er nog tal van samenvallende events en ‘events’ de zogenoemde ‘slimmeriken’, die ten tijde van de Biënnale een eigen show ernaast maken.

Een van die grote shows naast en los van de Biënnale, is de al veel besproken tentoonstelling van Damien Hirst, met “Treasures of the Wreack of the Unbelievable”,  in Punta della Dogana en Palazzo Grassi. Duidelijk iemand die gebruik maakt van het momentum en waar ik hier niet nader op in zal gaan. Zo ook heeft de Prada Foundation een eigen show en zo is er een hele lijst van tentoonstellingen en presentaties waar je langs kunt gaan. Twee van die ‘sideshows’ die ik nog wel even wil noemen omdat ik die zeker voor een bezoek wil aanbevelen:

Palazzo Fortuny, 
Intuition.

De collectie Axel en May Vervoordt maken met Intuition, in mijn ogen een must see. Als je dan toch in Venetië bent ga er heen. http://fortuny.visitmuve.it/en/home/

Palazzo Nani Bernardo, 
Thomas Braida Solo tot 5 juli 2017

Thomas Braida (Gorizia, 1982 IT) is een talentvolle kunstenaar, opgeleid in Venetië. Hijgrijpt de eerste periode van de Biënnale aan om zijn eerste overzichtstentoonstelling te presenteren. Het zijn voornamelijk schilderijen. Heb je een paar uur over, ga dit zien.

Fotomoment

Tot slot gebeuren er in Venetië altijd weer zaken die een mooi fotomoment opleveren. Zo leverde kunstenaar Lorenzo Quinn (Rome, 1966 IT) net de installatie af van een monumentale sculptuur. Titel: ‘Support’. Het werk toont een paar gigantische handen die oprijzen uit het water om de zijkanten van het Ca ‘Sagredo Hotel te ondersteunen. Zo laat hij effect van klimaatverandering en stijgende zeespiegel als bedreiging voor deze historische stad zien.

Zelf meedoen?

Bezoek de workshop van Olafur Eliasson in het centrale paviljoen van de Biënnale in de Gardini en werksamen met in Venetië verblijvende vluchtelingen aan de uitvoering van een speciale lamp. Die lampen worden verkocht om de vluchtelingen te ondersteunen.

Wat en waar?