Zaterdag 26 juni op het Holland Festival een speciale avond rond twee muziekfilms van Frank Scheffer: de documentaire Inner Landscape en de operafilm Si Fan. Aangevuld met een kort live-optreden van de Chinese musicus Wu Wei. Deze presenteert een muzikale reis vanaf de zevende-eeuwse Tang-dynastie tot aan hedendaagse elektronische muziek.
Een avond met onverwachte perspectieven. Dat blijkt direct al uit de onorthodoxe kennismaking met de Chinese componist Guo Wenjing in Inner Landscape. Wanneer we hem voor het eerst ontmoeten is dat niet bij een repetitie of componerend achter de piano. Nee, hij ligt op de grond in zijn werkkamer, dromerig omhoog kijkend. Hij herinnert zich hoe hij als kind ook graag onder de tafel of onder het bed ging liggen. Om vanuit die positie te ontdekken dat zijn vertrouwde omgeving plotseling helemaal nieuw was.
Hunkering naar vrijheid
Onverwachte combinaties, nieuwe creaties. Dat is ruwweg het motto dat je kan destilleren uit dit al vele jaren lopende China-project van Scheffer. In Inner Landscape (2019) volgen we Guo Wenjing , Nieuw Ensemble-dirigent Ed Spanjaard en sopraan Shen Tiemei bij het tot stand komen van de kameropera Si Fan (Liefdesverlangen). Guo als componist die traditionele Chinese muziektradities verbindt met modern werk en ook al veel voor het Nieuw Ensemble schreef. Spanjaard die Guo in China opzoekt en soms met ogen groot van verbazing en gretige nieuwsgierigheid die operacultuur wil leren kennen. Dit ter voorbereiding van de live-uitvoering van Si Fan op het Holland Festival 2015. Scheffer legt het vast met een combinatie van associatieve montage en zorgvuldig gekozen beelden waarin ook het Chinese landschap een rol speelt.
Daarnaast als perfecte tegenhanger de operafilm Si Fan, die zaterdagavond zijn première beleeft. Gefilmd met een filmische blik en aanvullende beelden die er meer van maken dan een pure registratie van een uitvoering. Het gezongen verhaal van de innerlijke worsteling van een Boeddhistische non. Ooit als kind door haar moeder in het klooster geplaatst, hunkert ze nu als zelfbewuste jonge vrouw naar de wereldse vrijheid en liefde.
Aansluitend toeren beide films als een ‘double bill’ door het land.
Chinees project
Vanaf eind jaren tachtig heeft Scheffer een geduchte reputatie opgebouwd als maker van inventieve muziekdocumentaires en componistenportretten. “Daarbij ontstond geleidelijk de behoefte om meer bij het onderwerp betrokken te raken”, licht hij aan de telefoon toe. Bij Tea bijvoorbeeld, over de Tea-opera van Tan Dun, heb ik ook gezorgd voor het video-design van de opera. In dit geval heb ik tegen Guo Wenjing gezegd: ‘Wat zou je willen componeren? Als jij de muziek maakt, maak ik een film.’
Dat was het begin van een avontuur dat zich al op verschillende manieren manifesteerde. Guo koos sopraan Shen Tiemei, sterzangeres van de opera uit zijn geboortestreek Sichuan, voor de vertolking van de heldin uit Si Fan. Een traditionele opera waar hij zijn eigen, nieuwe muziek aan toevoegde. Een spannende ‘soundtrack’, uitgevoerd door een Chinees percussiegezelschap en het Nieuw Ensemble.
In 2015 stond het project ook al eens op het programma van het Holland Festival. Toen lag de nadruk op de live-uitvoering van Si Fan. Voorafgegaan door een vroege versie van wat later de documentaire Inner Landscape zou worden. Een inleiding die naadloos aansloot bij de door Scheffer verzorgde projectiebeelden tijdens de opera zelf. En toen de huidige versie van Inner Landscape in 2019 op het Rotterdams Filmfestival zijn première beleefde, werd dat opgeluisterd met een live-optreden van Chinese muzikanten. Intussen is er ook al eens een aparte montage van Inner Landscape geweest voor Chinees publiek. En nu Si Fan opnieuw het licht ziet in de vorm van een operafilm is de cirkel volgens Scheffer rond.
Vanuit het hart
Guo Wenjing werd geboren in de oude stad Chongqing in de bergprovincie Sichuan. Gevormd door stedelijke onrust en landelijke folklore, schuilt de kracht van zijn werk onder meer in de manier waarop hij uit de ontmoeting van Chinese traditie en moderne westerse muziek tot iets nieuws komt. Eén plus één is drie, als het ware. In Inner Landscape zegt hij: ‘Ik denk niet na bij het componeren, maar volg mijn hart. Mijn werk is niet het resultaat van een gedachtegang, maar van (hij denkt even) het leven.’
Volgens Scheffer hoort dat werken vanuit het hart, vanuit de emotie, bij de Chinese cultuur. “Iemand als Elliott Carter zul je zoiets niet horen zeggen. Die componeert heel precies, eventuele emotie volgt dan vanzelf wel.”
De klanken van de Chinese opera klinken ons misschien vreemd in de oren, maar het valt op dat de emotie die eruit spreekt verrassend herkenbaar is. Zie daarvoor vooral de expressieve vertolking van zangeres Shen Tiemei in Si Fan.
“Met deze film probeer ik er iets van te voelen, mensen een sleutel te geven naar die wonderbaarlijke schoonheid. Begrijpen, respect, contact maken, samenwerken, dat is heel belangrijk. Zeker in deze tijd, nu we met z’n allen de planeet kapot maken.”
Een kleine tempel op een heuveltop in een zee van wolken is een opvallend beeld in beide films. “Het landschap speelt een belangrijke rol in de Chinese cultuur. De mens is klein, de natuur groot. Die bescheidenheid geeft hoop.” Waar Scheffer aan toevoegt dat het tijd wordt over onze westerse arrogantie en vooronderstellingen heen te stappen. “De Chinezen kennen ons beter dat wij hen.” In dat verband prijst hij de open houding van Ed Spanjaard en het Nieuw Ensemble. “Heel bemoedigend.”
Verdwijnende tradities
Overigens beseft hij dat die kennismaking met de Chinese operatraditie ook voor jonge Chinezen een openbaring kan zijn. Met een niet onbelangrijke zijlijn in Inner Landscape laat Scheffer zien hoe een klein, maar bevlogen dorpsoperagezelschap worstelt om te blijven bestaan. Wereldwijd zien we dergelijke ontwikkelingen, aldus Scheffer. Veel van de culturele basis verdwijnt en maakt plaats voor globalisering. In Inner Landscape zegt Guo daarover: ‘Hoe kan er haar groeien als je geen hoofdhuid hebt?’
Inner Landscape is het tweede deel van een vierluik waarin Scheffer laat zien hoe moderne componisten reageren op verdwijnende tradities. Het eerste deel was in 2011 Gozaran – Time Passing over de Iraanse componist Nader Mashayekhi. Het derde, voor volgend jaar geplande deel is Journey to the Morgenland, over de zoektocht van de Syrische componist en klarinettist Kinan Azmeh. Voor de afronding van het vierluik heeft Scheffer zijn oog op India laten vallen.
Intussen staat Scheffer op het punt te gaan filmen in Oostenrijk, waar het Orchestra for the Earth Mahler’s Lied von der Erde moet verbinden met de jongere generatie en ecologische thema’s. Volgend jaar hoopt hij in de Transsiberië Express te stappen om met jonge Chinese musici op zoek te gaan naar de bronnen van Chinese filosofie.
“Ik heb het gevoel dat de echte avant-garde te vinden is op plaatsen waar culturen elkaar overlappen.”
Goed om te weten
Nederlands 
English (UK) 
Français 
