Het International Documentary Film Festival Amsterdam, dat op 17 november van start gaat en weer grotendeels op locatie plaatsvindt, verheugt zich dit jaar in een sterke Nederlandse selectie. Niet toevallig dus dat ook openingsfilm Four Journeys van Louis Hothothot een Nederlandse productie is. Al kan je in de verleiding komen deze dramatische, knellende en toch bevrijdende familiehereniging een Chinese film te noemen. Dat over de grenzen kijken is iets wat we bij meer Nederlandse documentaires aantreffen.
De regisseur van Four Journeys werd in 1986 in China geboren als illegaal tweede kind. Wegens die overtreding van de toenmalige eenkindpolitiek krijgen zijn ouders een boete van driemaal het jaarsalaris van zijn vader, die verder zijn politieke ambities wel op zijn buik kan schrijven. Louis, het kind dat er niet mocht zijn, groeit op met een benauwend schuldgevoel en vertrekt als twintiger naar Amsterdam. Daar volgt hij een kunstopleiding, ontpopt zich als een veelzijdig talent en word in 2017 Master of Film aan de Filmacademie. Dan wordt het tijd voor een gedurfde, en afgaande op wat we zien in Four Journeys, ook broodnodige onderneming.
Gewapend met zijn camera keert hij terug naar zijn familie om hun pijnlijke gezamenlijke geschiedenis in kaart te brengen en antwoorden te zoeken. Een oude foto van zijn ouders en zijn zus (zelf zit hij dan nog in de buik van zijn moeder) is het vertrekpunt voor een indringende, moeizame maar ook ontroerende zoektocht waarbij hij zichzelf niet spaart. Bijna een vorm van therapie. Met nog een onverwachte onthulling die het dramatisch karakter versterkt. Een zoektocht die niet alleen laat zien hoe een dwingende overheid diep kan ingrijpen in het persoonlijk leven, maar ook hoe complex zo’n verstoorde familieverhouding kan zijn.
Nieuwe opzet
Four Journeys is daarmee als openingsfilm een prominente blikvanger voor het Nederlandse aandeel op IDFA. Wel moeten we dit jaar iets meer speuren om ze allemaal in het vizier te krijgen. Want een van de dit jaar doorgevoerde veranderingen in de programmastructuur is het ontbreken van een aparte Nederlandse sectie.
Joost Daamen, een van de hoofdprogrammeurs van IDFA, licht toe dat dit past in de nieuwe filosofie achter de programma-opzet. In plaats van min of meer formele criteria, zoals land van herkomst of debuut, zijn artistieke kenmerken nu richtinggevend. “Nederlandse films staan nu op een gelijk voetstuk met de internationale producties. Afhankelijk van het type film of de artistieke bloedgroep kan je ze in alle competities en andere secties aantreffen.” Wel is er nog de IDFA Award for Best Dutch Film, waarvoor 10 Nederlandse titels uit verschillende secties zijn genomineerd.
Persoonlijk stempel
Maar liefst vijf daarvan maken deel uit van de Envision Competition. Naast de International Competition is dit een van de twee hoofdcompetities van het festival. International is voor min of meer klassieke documentaires, Envision voor filmmakers die artistieke grenzen opzoeken of een sterk persoonlijk stempel zetten. Andere (niet competitieve) nieuwe secties zijn Frontlight en Luminous. De eerste voor documentaires die ons iets over de wereld leren, de tweede voor films die je onderdompelen in het leven.
Dat laatste kan een betrekkelijk conventionele, maar zeer innemende kennismaking zijn met de bejaarde eigenaar van een klein Schots eiland in Prince of Muck van Cindy Jansen. Of het zeer openhartige en zonder franje gefilmde Jason dat ons iets leert over de wrange kanten van de Nederlandse jeugdzorg. Dit indringende portret van de 22-jarige Jason, die traumatherapie ondergaat, is het is het derde en laatste deel van Maasja Ooms’ trilogie over de falende Nederlandse jeugdzorg. De twee vorige delen waren Alicia en Rotjochies.
Natuurlijk is het onderscheid tussen secties soms een tikje arbitrair. Zie bijvoorbeeld het indrukwekkende Turn Your Body to the Sun van Aliona van der Horst. De dochter van een in de Tweede Wereldoorlog door de Duitsers gevangengenomen Sovjet-soldaat probeert daarin het spoor van haar vader te volgen. Uitgekozen voor de Internationale Competitie. Maar als je ziet hoe vindingrijk en creatief Van der Horst met de gebruikte archiefbeelden is omgegaan was het ook een prachtige Envision-film geweest.
Rijke Nederlandse oogst
Die rijke oogst aan Nederlandse (co)producties kwam ook voor programmeur Daamen als een aangename verrassing. Op de vraag of hij hier een trend ziet antwoordt hij diplomatiek: “Dat zullen we komende jaren zien.” Iets wat je, ook volgens hem, wel een soort trend zou kunnen noemen is het feit dat veel films, al dan niet van makers met buitenlandse roots, over de grenzen kijken en in de wereld op verkenning gaan. “Het heeft te maken met de tijdgeest waarin het zoeken naar identiteit belangrijk is. Filmmakers worden kosmopolitische burgers.”
De openingsfilm Four Journeys is daarvan een prachtige illustratie. Daamen noemt als ander voorbeeld de Mexicaans-Nederlandse filmmaker Diego Gutiérrez. Hij maakte The Mirror and the Window toen hij vernam dat zowel zijn vriend, de filmmaker Danniel Danniel, als zijn moeder niet lang meer te leven hadden. De eerste filmt hij in Amsterdam. Voor zijn moeder keert hij terug naar Mexico City.
In Looking for Horses, een film die al bekroond werd op het belangrijke docufestival Visions de Reel in Nyon, keert filmmaker Stefan Pavlovic, zoon van Bosnische ouders, terug naar een dorpje in Bosnië-Herzegovina. Daar ontstaat een ontroerende vriendschap met een door oorlogsgeweld beschadigde visser die zich als kluizenaar heeft teruggetrokken.
Blootsvoets
Zo’n persoonlijke zoektocht kan tegelijkertijd een breder verhaal vertellen, wat vaak een mooie manier is om politiek of geschiedenis een menselijke maat te geven. We zien dat in, alweer, Four Journeys, maar ook in veel andere Nederlandse documentaires, zoals Lessons for Luca van Salvador Gieling. Wanneer hem het bizarre bericht bereikt dat zijn oom Ezequiel, een boer op het ruige Cubaanse platteland wegens onrechtvaardige regels zes jaar gevangenisstraf heeft gekregen na de verkoop van een koe besluit hij daar met zijn vrouw en jonge zoontje Luca naar toe te gaan. Zodat Luca iets leert over zijn familie en het land van herkomst.
Een heel andere, en gedurfde vorm kiest Tea Tupovic voor Darkness There and Nothing More (Envision competitie). Ze was zeven toen de burgeroorlog in voormalig Joegoslavië haar toenmalige woonplaats Sarajevo bereikte. Om antwoorden te krijgen nodigt ze twee Dutchbat-veteranen uit voor een nachtelijk gesprek. Daartoe nemen ze in een grotendeels verduisterde theaterzaal blootsvoets plaats op een soort minipodium. Het is intiem, ongewoon en ongemakkelijk tegelijkertijd. Het voelt ook heel bijzonder om daar als kijker naar de film als het ware bij aanwezig te zijn.
Archiefbeeld
Een lijntje dat we ook in veel films tegenkomen is het gebruik van archiefbeelden. Voor het creatief gebruik van archief kent IDFA, samen met Beeld en Geluid, sinds een aantal jaar de Reframe Award toe. Een van de genomineerden is het al in Cannes vertoonde Babi Yar. Context van de befaamde Oekraïense cineast Sergei Loznitsa. Hij reconstrueert hier, uitsluitend met gebruik van historische filmmateriaal, de gebeurtenissen rond een grote massa-executie in de Tweede Wereldoorlog.
Ook in andere films komen beelden uit Tweede Wereldoorlog terug. Ik noemde al Turn Your Body to the Sun, ook genomineerd voor de Reframe Award. Een andere kanshebber, waar Daamen zeer van onder de indruk was, is O, Collecting Eggs Despite the Times van Pim Zwier. Hoe een Duitse ornitholoog koppig doorgaat met zijn levenswerk, een eierverzameling, terwijl om hem heen de Nazi’s marcheren en de oorlog de wereld in chaos stort. Daamen noemt dit origineel vormgegeven werk een ‘ideeënfilm’ waarin natuur en mens tegenover elkaar komen te staan.
Holocaust
Dat ook de Holocaust een paar maal opduikt zal geen verrassing zijn. Wel bijzonder is de manier waarop dit gebeurt in Housewitz, een onverwacht persoonlijke film van Oeke Hoogendijk. Het is een tragikomisch portret van haar moeder, een laconieke tachtiger en concentratiekamp-overlevende. Door de opgelopen trauma’s en angsten is ze al tientallen jaren niet haar huis uit geweest. Dolblij met een mooie kerstboom, ook al herinnert die haar weer aan Westerbork. Om te laten zien hoe de Holocaust altijd in haar nabijheid is heeft Hoogendijk geen snipper archiefbeeld nodig.
Monument van gezichten
Daartegenover Three Minutes – A Lengthening, waarin Bianca Stigter letterlijk en figuurlijk inzoomt op een teruggevonden stukje film van drie minuten, geschoten in een Pools dorp in 1938. We zien straatbeelden, brutale jongens, verlegen meisjes en nieuwsgierige volwassenen. Drie minuten als grondstof voor een speurtocht van meer dan een uur. Een intensieve omgang met archiefbeeld zoals ik dat niet vaak heb gezien. Een speurtocht naar wie die dorpelingen waren, waarbij iedere snipper informatie die in beeld verschijnt wordt uitgeplozen. Dat alles met de wetenschap dat bijna iedereen die we nu zo onbezorgd rond de camera zien samendrommen een paar jaar later in de vernietigingskampen zou worden vermoord. Dat maakt Three Minutes tot een aangrijpende en monumentale film, nu eens geen monument van namen, maar een monument van gezichten. Wat mij betreft een grote kanshebber voor die Reframe Award.
Amsterdam, Global Village
Het voert te ver om hier alle documentaires uit het Nederlandse aandeel op IDFA te noemen. Maar wel nog even het weerzien met Johan van der Keukens grootse Amsterdam, Global Village. ‘Een verre reis, heel dichtbij’, noemt IDFA het. Een lyrische, associatieve impressie die laat zien hoe talloze culturen uit de hele wereld in Amsterdam terug te vinden zijn. Met een brommerkoerier als alledaagse gids trekken we rond door een waarlijk kosmopolitische stad. 25 jaar geleden gemaakt, en toch een film die nog steeds helemaal van deze tijd is. Op IDFA is het nu de spil in het focusprogramma UnConscious Bias met films die ons proberen te ontdoen van onze blik vol vooroordelen.
Goed om te wetenDiverse documentaires die op IDFA hun Nederlandse première beleven komen hierna in de bioscoop. Waaronder Four Journeys (25 november), Prince of Muck (6 januari), Turn Your Body to the Sun (20 januari), Housewitz (28 januari), The Mirror and the Window (10 februari), Three Minutes – A Lengthening (voorjaar 2022).
Jason is op 21 november al te zien op NPO2.
Nederlands 
English (UK) 
Français 
