Ozu, en nog 5 redenen waarom we Shochiku 100 in Eye niet mogen missen

1. 100 jaar

Om met de titel te beginnen: Shochiku 100 in Eye is een eeuwfeest. ‘Een eeuw filmklassiekers uit Japan’ is de ondertitel. Een feest met enige corona-vertraging. Want in 2020 vierde het Japanse Shochiku het honderdjarig bestaan als filmstudio. Shochiku zegt u? Nou, het wordt hoog tijd dat we die naam kennen. Die zou immers net zo vertrouwd moeten klinken als die van Amerikaanse studio’s zoals Warner Bros of Metro Goldwyn Mayer.

De Japanse filmindustrie was immers al vroeg een belangrijke tegenhanger van de Amerikaanse, en Shochiku is een van de grootste en oudste filmmaatschappijen van Japan. Goed om te weten ook dat waar in Amerika publieksfilm en arthouse min of meer gescheiden werelden zijn, we die scheiding bij Shochiku veel minder aantreffen.

Als filmstudio is Shochiku overigens niet meer actief. Wel als coproducent, distributeur en als eigenaar van Movix, een landelijke keten state-of-the-art multiplextheaters.

Eye presenteert met het programma Shochiku 100 vanaf 3 februari veertien titels die een eeuw Japanse filmgeschiedenis omspannen, met onder meer werk van befaamde cineasten als Masaki Kobayashi, Takeshi Kitano en Nagisa Oshima. Kers op de taart zijn vier gerestaureerde films van de befaamde Yasujiro Ozu, die niet alleen in Eye maar de komende tijd ook in filmtheaters door het land te zien zullen zijn.

2. Souls on the Road

Shochiku ging voortvarend van start. De oudste titel in het Eye-programma is Souls on the Road (1921) van Minoru Murata. Een van de eerste Shochiku-films, een klassieker die Japanse tradities mengt met toenmalige westerse avant-garde invloeden. Op kerstavond, na een tocht door de sneeuw, klopt een weinig succesvolle vioolbouwer op de deur van zijn vaders huis. Helaas wil die niets met zijn zoon te maken hebben. Intussen verstoppen twee ontsnapte gevangenen zich in de bossen.

Zich baserend op verhalen van Maxim Gorki en Wilhelm August Schmidtbonn vlecht Murata drie verhaallijnen door elkaar en gebruikt daarbij allerlei voor Japan nieuwe technieken als flashbacks, flashforwards, overvloeiers en fade-outs. Filmhistoricus Mark Cousins noemt deze film over de betekenis van naastenliefde ‘een mijlpaal’. In Eye met live muziek van West Side Trio plus!.

3. Venster op Japan

De veertien titels, plus die vier van Ozu, bieden bij elkaar niet alleen een soort dwarsdoorsnede van honderd jaar Japanse cinema, maar ook een venster op Japan. Dat varieert van de tragische politiefilm Castle of Sand (volgens Eye een van de beste Japanse publieksfilms) tot het tegendraadse, met absurdisme en gortdroge humor doorsneden Yakuzadrama Sonatine (1993), waarin gangsters in een zonnig vakantielandschap rare spelletjes spelen en het noodlot afwachten. Hoewel aanvankelijk geflopt in eigen land, vestigde Takeshi Kitano hiermee definitief zijn naam in het buitenland.

Ik licht er nog iets uit. Ik zie bijvoorbeeld de integrale vertoning van de drie delen van The Human Condition, het magistrale oorlogsdrama van Masaki Kobayashi. Daarin volgen we de lotgevallen van de goedbedoelende, maar naïeve Kaji, die aanvankelijk opzichter is in een dwangarbeiderskamp, later soldaat in het Japanse leger en tenslotte krijgsgevangene van de Russen. In 1989 zag ik dit epos op het Rotterdams filmfestival, een geweldige, niet te vergeten belevenis.

Voordat Nagisa Oshima hier bekend werd als maker van onder meer L’Empire des sens (1976) en Merry Christmas Mr. Lawrence (1983) had hij in Japan in 1960 een verrassend kassucces met Naked Youth. Als beloning gaf de Shochiku-studio hem (kortstondig) carte blanche. Oshima greep die kans en maakte het radicale en subversieve Night and Fog in Japan, een klassieker die nu in het Eye-programma is opgenomen. Een politiek geladen film over de mislukte erfenis van de Japanse studentenopstanden. Shochiku schrok ervan, en trok de film enkele dagen na de release al weer terug.

Heel veel prijzen, waaronder een Oscar, waren er in 2009 voor Departures van Yoyiro Takita. Een mooi ingetogen verhaal met donker-humoristische accenten over wat een onverwachte wending in het leven kan doen. Een ontslagen cellist gaat de doden voorbereiden op hun reis naar het hiernamaals. Hij heeft talent, maar houdt het geheim, want het beroep van aflegger staan in Japan niet in aanzien.

En als het om de uitbeelding van Japanse familieverhoudingen gaat, zijn de films van Yasujiro Ozu natuurlijk onovertroffen.

4. De eerste Japanse kleurenfilm

Om het 30-jarig bestaan te vieren produceerde Shochiku in 1951 de eerste Japanse kleurenfilm: Carmen Comes Home. Een curiositeit eigenlijk, maar wel een heel vermakelijke curiositeit, die net als veel andere films in het programma ook een soort spiegel is van de Japanse samenleving. Een stripper uit Tokio keert samen met haar vriendin terug naar haar conservatieve geboortedorp, waar ze onvermijdelijk voor veel opschudding zorgt. Satirische komedie tegen de achtergrond van prachtige, in Fujicolor gefotografeerde landschappen. Van Keisuke Kinoshita, een van de regisseurs die het meest met Shochiku was vergroeid.

5. Yasujiro Ozu, meester van de veelzeggende eenvoud

In Japan zelf werden de ingetogen familiedrama’s van de veel bewonderde Yasujiro Ozu (1903-1963) aanvankelijk ’te Japans’ gevonden voor export naar het Westen. Een ironisch misverstand, bleek later. Het mag dan zijn dat Ozu altijd de verleiding heeft weerstaan de melodramatische filmstijl van Hollywood te imiteren, toch raken zijn sobere, heldere films, veelal rond familieverhoudingen, onmiddellijk een snaar. Ozu is heel Japans en tegelijk universeel.

Toen het filmmagazine Sight & Sound in 2012 een wereldwijde poll hield gaven meer dan 350 filmmaker aan Ozu’s Tokyo Story de beste film aller tijden te vinden. Voor regisseurs als Jim Jarmusch, Abbas Kiarostami en Aki Kaurismäki geldt Ozu’s werk als een belangrijke inspiratiebron. In 1972 publiceerde Paul Schrader (toen nog geen filmmaker maar criticus) het nog steeds verkrijgbare Transcendental Style in Film. Een beroemd boekdik essay waarin hij onder meer Tokyo Story analyseert en hier een meer spirituele filmvorm ontwaart. Een verhaalvorm waarin spanningen en tegenstellingen niet door een conventionele dramatische constructie hun ontknoping krijgen. In plaats daarvan komt het via een plotseling emotioneel moment tot een kalm gevoel van dieper inzicht en acceptatie. Zen?

Ozu bleef zijn hele carrière Shochiku trouw. Naast Tokyo Story (1953) vertoont Eye ook The Flavour of Green Tea Over Rice (1952), Early Spring (1956) en Tokyo Twilight (1975).

6. Tokyo Story

Door de talloze studies die aan Ozu zijn gewijd zou de indruk kunnen ontstaan dat zijn werk vooral voor doorgewinterde cinefielen is. Niets is minder waar. Overal waar families, ouders en kinderen zijn spelen dezelfde misverstanden en ongemakken, en Ozu tekent die glashelder voor ons uit.

Bij een eerste kennismaking met zijn meest bekende film, Tokyo Story, valt vooral op hoe bescheiden dit subtiele, maar uiteindelijk ook diep ontroerende familiedrama is. Een ouder echtpaar brengt hierin een bezoek aan de kinderen in Tokio. Tussen de beleefdheden en uitvluchten door wordt al snel duidelijk dat die kinderen vooral druk met zichzelf bezig zijn. Voor hun ouders hebben ze geen tijd. Die brengen ze onder in een hotel vol luidruchtig feestend volk. Alleen schoondochter Noriko, die getrouwd was met de in de oorlog omgekomen zoon, probeert gewoon aardig te zijn.

Onder dat alles smeult veel drama, maar openlijk emotionele taferelen zijn beperkt tot één onverwachte huilbui en een prachtige dronkenschap. Gevolgd door de aanvaarding van het besef dat ondanks alle teleurstellingen het leven toch gewoon doorgaat. Tokyo Story, en ook andere werk van Ozu, getuigt van een scherp inzicht in menselijke verhoudingen en gevoelens. Door het wegstrepen van alle franje, en met een toets weemoed en subtiele poëzie zet Ozu precies de essentie neer.