Hoeveel duivelse macht heeft de kunstenaar?

Hoe zou de wereld eruit zien als kunst de macht had gehad die boekverbranders en beeldenstormers door de eeuwen heen eraan hebben toegeschreven? In de fascinerende documentaireserie ‘Onze man bij de Taliban’ maakt Thomas Erdbrink een best hachelijke reis door een Afghanistan dat door het ‘beschaafde’ westen in de steek is gelaten. We zien een wereld waarin boekverbranders en beeldenstormers gewonnen hebben.

We zien ook een samenleving waarin mannen het voor het zeggen hebben. Ze hebben voor zichzelf een wereld geschapen waarin het recht van de sterkste geldt. Het verkeer is een libertaire natte droom geworden: geen regels meer, gewoon gaan waar ruimte is en zorgen dat je de grootste hebt. Regels zijn weg, boetes ook. Allah bepaalt of je deze avondspits zult overleven, of niet.

Uniek is de Taliban niet

Erdbrink spreekt met een Talibanjurist die vertelt hoe logisch het is dat vrouwen nooit meer het huis uit mogen, hij spreekt met vrouwen die voor hun leven moeten vrezen omdat ze een opleiding hebben gevolgd. De onthutsende serie gaat volgende week over het verbod op muziek, want, zoals de Taliban het met de strikte uitleg van de Koran volhoudt: muziek is het vehikel van de duivel. Muziek toelaten betekent de samenleving verzwakken.

Uniek is de Taliban niet. In bepaalde – gelukkig kleine – gereformeerde kringen in Nederland is muziek ook vrijwel verboden, tenzij gemaakt ter meerder eer en glorie van Onze Lieve Heer. Ook hier hebben vrouwen in bepaalde christelijke en islamitische kringen geen recht op betaald werk of een (betaalde) functie in het openbare leven. Abstracte kunst, pop, jazz en atonale muziek, niet-religieuze boeken zijn er verboden.

Beschrijven is niet verleiden

In het begin van deze eeuw werd het toneelstuk Atalanta van Peer Wittenbols in de Biblebelt verboden en versnipperd omdat er frivool over god gesproken werd. En nu is de jonge dichter Pim Lammers met de dood bedreigd omdat hij in een kort verhaal uit 2015 beschrijft hoe een voetbaltrainer misbruik weet te maken van de kwetsbaarheid van een tienerjongen. Ik heb het gelezen, het is een perfecte beschrijving van het mechanisme van volwassen grensoverschrijding.

Door het lezen snap je weer hoe goed je moet opletten, omdat het kwaad van de machthebber sluipend is. Door een mooi spel met verbeelding en herkenning weet Pim Lammers heel goed voelbaar te maken wat op zoveel plekken speelt. De voedingsbodem voor misbruik zit niet in dit verhaal, maar in de manipulatie die hij blootlegt.

Dat is de kracht van een verhaal. Maar de fanaten en zelfs politici die het niet gelezen hebben, vallen het aan omdat het onderwerp voor hen sowieso taboe is.

Stiekem injecteren

Al dit soort haat jegens verf op papier, geluidsgolven in de lucht en letters in een tijdschrift komt voort uit de angst die kennelijk leeft bij de haters voor beeld en verbeelding. In hun hoofd is een één op één link tussen iets beschrijven en iets verheerlijken, dan wel – sterker nog – stiekem injecteren.

Ik gebruik dat laatste woord bewust, omdat de doodsbedreigingen voor de verbeelding nu komen uit dezelfde giftige combinatie van religieus fanatisme en complotdenken die door de pandemie tot een kookpunt is gekomen. En daar ligt de grond in ons land toch wel heel duidelijk in het strenge geloof waarmee een groot deel van \nederland is opgegroeid.

Almachtige Duivel

Dat geloof stelt dat de mens genegen is tot het kwaad en alleen door God of Allah van de totale verwoesting kan worden gered. En alles wat die goden afkeuren, daarin schuilt de Duivel, ook bekend als het WEF, Soros of elk ander antisemitisch ding dat je kunt verzinnen.

Die duivel heeft in de godsdienst de rol van de bad guy die eigenlijk een beetje sterker is dan de God, ook al heet die opper- dan wel almachtig.

Nederland seculariseert in rap tempo, en dat geldt voor alle grote religieuze stromingen. Dat is een goed ding, maar in dat proces wint het oude godsdienstige dogma aan kracht bij de fanatieke supporters. Zij worden niet gedreven door haat, maar door doodsangst, en zijn daarom tot alles bereid.

Laag zelfbeeld

Nu ze opnieuw de aanval hebben geopend op de verbeelding is dat niet iets waar je al te lacherig over kunt doen. We kunnen alleen maar hopen op het inzicht dat de mens niet van nature genegen is tot het kwaad. Dat zal lastig zijn, omdat het machtsbasis is van de religieuze leiders, die met fysiek en geestelijk geweld misbruik maken van het lage zelfbeeld, de angst en de kwetsbaarheid van hun onderdanen, precies zoals in dat verhaal van Pim Lammers beschreven wordt.

Het feit dat er nog steeds kunst bestaat die je op een onverwachte manier tot diepe inzichten kan brengen over de meest ondenkbare onderwerpen, zou genoeg moeten zijn om mensen in te laten zien dat de mens niet tot het goede of het kwade genegen is, maar tot overleven, het liefst met elkaar.