Altviolist Emlyn Stam van New European Ensemble: ‘Het mooiste moet nog komen!’

November Music heeft dit jaar niet alleen een huiscomponist, maar ook een huisgezelschap, het New European Ensemble. De Haagse club speelt vanzelfsprekend mee in het openingsconcert met het Bosch Requiem van Seung-Won Oh. En natuurlijk presenteren ze een portretconcert met greatest hits van composer-in-residence Kaija Saariaho. Ze brengen bovendien de geestige Grensvariaties van Martijn Padding en P.F. Thomesé, die zelf optreedt als verteller. Altviolist en artistiek leider Emlyn Stam vertelt over ontstaan en ambities van zijn ensemble.

‘Het New European Ensemble (NEuE) begon in 2009 vanuit een kleine vriendenkring aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag’, zegt Stam. ‘De echte initiators waren Christian Karlsen, de eerste artistiek leider en dirigent, en de Zweedse gitarist Jacob Kellerman. Ze wilden het prachtige 20^e-eeuwse en eigentijdse ensemblerepertoire uitvoeren. Christian vertrok in 2014 om zich op zijn internationale carrière te focussen, Jacob is nog altijd lid. Al snel kwamen ook ikzelf, mijn broer Willem Stam en de klarinettisten James Meldrum en Ryanne Hofman erbij. Daarna dijde het ensemble verder uit tot de huidige vijftien leden.’

Actualiteit

Aanvankelijk was het simpelweg de bedoeling hedendaagse muziek op een zo hoog mogelijk niveau te spelen. Maar al snel ging het kriebelen. Stam: ‘Na een jaar ontstond een drang om manieren te zoeken ons repertoire te verbinden met de maatschappelijke actualiteit. We werkten bijvoorbeeld samen met Amnesty International aan een productie van Voices van Hans Werner Henze. Gaandeweg werd het verbinden van hedendaagse en 20^e-eeuwse muziek aan maatschappelijke vraagstukken de centrale missie van het ensemble.’

Het NEuE begon in een tijd dat Nederland al wemelde van de ensembles. Waarom nóg een nieuw gezelschap? ‘Die vraag hebben we onszelf in het begin ook vaak gesteld. We stellen hem geregeld opnieuw, om te bepalen of we artistiek gezien nog steeds een belangrijke koers varen. Ondertussen merken we dat onze missie steeds actueler wordt, nu er zoveel bezuinigd wordt op de cultuursector.’

Dwarsverbanden

‘Om nieuwe publieksgroepen te bereiken willen we in de toekomst ook eigen projecten ontwikkelen. Bijvoorbeeld door dwarsverbanden aan te met film, literatuur en nieuwe technologieën. Met dergelijke interdisciplinaire connecties hopen we de muziek toegankelijker te maken. We willen de luisteraar een sleutel bieden om deze op een eigen manier te beluisteren en beleven. Belangrijk is wél dat de muziek altijd centraal blijft staan.’

‘Ik kan me ook voorstellen dat we een sixties-feest organiseren met muziek van Stockhausen. Zo hopen we de continuïteit van het hedendaagse muziekleven voor de toekomst veilig te stellen. Daarbij is het belangrijk dat NEuE nooit gaat voelen als een alledaagse baan, zoals soms het geval is bij symfonieorkesten. De frisheid, vernieuwing en avontuurlijkheid moeten blijven, alsmede de hoge druk om te presteren. NEuE wil een ensemble zijn waar je met veel plezier naar toe gaat om te musiceren.’

Subsidie

NEuE ontstond in een tijd dat hedendaagse muziekensembles nog rijkelijk werden gesubsidieerd. Halbe Zijlstra maakte daar in 2010 abrupt een einde aan, een jaar na oprichting van het ensemble. ‘Dat was ellendig’, erkent Stam, ‘het gaf ontzettend veel onzekerheid. Jaar na jaar wisten we niet of er voldoende financiering zou komen voor onze projecten. We hebben doorgezet en bestaan nog.’

‘Als ik oudere collega’s spreek vind ik het pijnlijk te horen in welke utopische muziekcultuur zij gewerkt hebben. Ik denk dat het vergroten van ons draagvlak de enige manier is om de financiering van nieuwe muziek te waarborgen. – Het was diep tragisch hoe het Nieuw Ensemble werd wegbezuinigd en hoe belangrijke groepen als het Ives Ensemble stevig werden gekort.’

Maar moet moderne muziek eigenlijk wel gesubsidieerd worden, ook al trekt deze maar weinig publiek? ‘Ik vind subsidie voor nieuwe muziek een absolute noodzaak! Juist vanwege het experimentele karakter en het relatief kleine aantal liefhebbers. De overheid financiert ook onderzoek in theoretische natuurkunde, die voor een nog beperkter aantal mensen te begrijpen valt. Eigentijdse muziek biedt innovatieve klanken en is een reflectie van onze huidige maatschappij. Daarom moet zij ondersteund worden. Helaas gaat verreweg het meeste subsidiegeld naar orkesten, operahuizen en concertzalen, die vooral historisch en conservatief repertoire brengen.’

Orale traditie

Het NEuE werkt veel met levende componisten. Welke uitdagingen brengt dat met zich mee? ‘Dat verschilt heel erg per componist. Mensen als Magnus Lindberg, Mark Anthony Turnage of Kaija Saariaho zijn erg fijn in de omgang. Ze noteren op een heldere wijze, luisteren aandachtig naar wat er gespeeld wordt en geven praktische feedback. Andere componisten zetten hun muzikale ideeën onduidelijk op papier waardoor heel veel discussie nodig is om die te begrijpen. Dan ontstaat een soort ‘oral tradition’, waarmee de speeltechnieken mondeling worden doorgegeven, zoals in het geval van Stefan Maier.’

‘Dat aanleren van individuele muziektalen kost moeite, maar hoe vaker je samenwerkt hoe beter je ze gaat begrijpen. Dat laatste is essentieel, bijvoorbeeld in de werken van Bright Sheng. Als je gewoon de noten speelt mis je de essentie van de Chinese volksmuziek die erachter schuilt. Door met hem te werken leerden we die naar voren te halen en soms zelfs de uitgeschreven details te negeren. Bij iemand als José Maria Sánchez-Verdú gaat het veelal over stilte en geruis, maar wel geruis met een typische eigen sfeer. Die krijg je pas onder de knie als je meerdere van zijn stukken vaker hebt uitgevoerd.’

Als huisensemble speelt NEuE in November Music onder andere het Bosch Requiem van Seung-Won Oh. Hoe is die samenwerking verlopen? Stam: ‘Met Seung-Won Oh wilden we al langer samenwerken, we zijn blij dat dit nu gaat gebeuren in YeonDo. Het heeft een aantal verassende componenten. Uitzonderlijk voor een Requiem zijn de vier slagwerkers, die vele verschillende gongs en ook Koreaans instrumentarium bespelen. Ook het gebruik van de Koreaanse taal is bijzonder, dat wordt een grote uitdaging voor het koor. Het wordt bovendien nog een klus om de spanning  vast te houden, vanwege de vele verstilde momenten. Maar het stuk is nog volop in ontwikkeling en er komen vast nog aanpassingen tijdens het repetitieproces.’

Klankkleur

Op 14 november volgt een portretconcert van Kaija Saariaho. Hoe verhoudt zich haar muziek tot die van Seung-Won Oh? ‘Beiden werken veel met klankkleur. Bij Oh staat dit vaak in verbinding met de Koreaanse volksmuziek en slagwerk, Saariaho werkt vanuit het zogeheten spectralisme. Zij kleurt harmonieën en klankcombinaties met een precisie zoals Debussy dat een eeuw geleden ook deed. Haar muziek wisselt sterk van sfeer en karakter en zij heeft een groot gevoel voor drama en opbouw. Dat is goed te horen in ons programma.’

Met populaire werken als het vioolconcert Graal théâtre, het celloconcert Notes on Light en Solar voor ensemble lijkt dit een presentatie van greatest hits. Vanwaar die keuze? ‘We kennen Saariaho al sinds 2014, toen we een portretfestival rond Saariaho organiseerden in Den Haag, waarbij ze de hele week aanwezig was. Inmiddels hebben we vrijwel al haar ensemble- en kamermuziekstukken gespeeld en dit zijn onze favorieten.’

‘Solar is een scheurend stuk met een prachtige harmonische onderklank en een spannende wisselwerking tussen elektronica en ensemble. Graal théâtre is uitgesproken karaktervol en sprankelend en Notes on Light biedt een rijk palet aan samenklanken, met grote gebaren. Alle drie zijn typerend voor haar harmoniekeuzes en eigenzinnig gebruik van het instrumentarium. Zoals flageoletten bij de strijkers en multiphonics bij de houtblazers.’

Corona

Vooralsnog kunnen de concerten in Den Bosch doorgaan met maximaal dertig bezoekers, maar corona kan elk moment roet in het eten gooien. Hoe gaan Stam en zijn ensemble hiermee om? ‘Dat hangt af van November Music. Zelf zijn we bij de eerste lockdown in maart meteen begonnen met streamen van huiskamerconcertjes. Dit hebben we twintig weken volgehouden, door het dieptepunt van de crisis heen. In het begin was het best eng, want potentieel kijken heel veel mensen, die elke fout horen die je maakt. En je kunt na afloop niet editen.’

‘Bovendien mis je de live ervaring, de interactie met het publiek en de klank in de ruimte. Dat je noodgedwongen ver uit elkaar moet zitten is een extra uitdaging. Daardoor kun je elkaar tijdens repetities en concerten moeilijker horen, met alle gevolgen van dien. En het is ongezellig na afloop meteen naar huis te moeten in plaats van samen nog wat te drinken. Maar inmiddels hebben we een routine opgebouwd, met een eigen protocol en korte lijntjes naar podia en festivals.’

‘Zodra er nieuwe maatregelen worden afgekondigd gaan we in overleg over de eventuele gevolgen en aanpassingen. Als we in een zwaardere lockdown belanden zullen we zeker weer huiskamermconcerten gaan streamen. Streaming lijkt me sowieso een blijvertje, de vraag is alleen: hoe koppel je er een verdienmodel aan? Daar hebben we nog geen antwoord op gevonden, maar we blijven zoeken.’

Straatorkest

Als alles goed gaat speelt NEuE op 15 november Grensvariaties van Martijn Padding en P.F. Thomesé, die zelf als verteller optreedt. Ze brachten het op 24 oktober in première in het festival Dag in de Branding in thuisbasis Den Haag. Wat voor soort stuk is het? ‘Het is een merkwaardige voorstelling waarin Thomése midden in het ensemble zit en nieuw geschreven verhalen voorleest. Hij blikt veelal terug op het verleden, zijn jeugd, zijn overleden eerste kind en zijn familiegeschiedenis. Rode draad zijn grenzen tussen leven en dood, tussen landen, tussen innerlijke en uiterlijke werkelijkheden.’

‘Padding schreef geheel in zijn eigen stijl muziek voor een vijfkoppig ensemble bestaande uit fluit, klarinet, trompet, altviool en harp. De muziek moet klinken als een soort armoedig straatorkest maar zit tegelijkertijd vol humor, pit en reflectie. Als musici bespelen we een batterij aan verschillende instrumenten en voorwerpen en worden we ver uit onze comfortzonde geduwd. Optreden met Thomése is ook een bijzondere ervaring. Hij spreekt zacht en beheerst maar heeft op zijn eigen manier veel charisma en aantrekkingskracht. De schoonheid van zijn teksten raakt me absoluut. We ervoeren een fijne wisselwerking tussen hoe wij musiceren en de toon en timing waarmee hij voordraagt.’

Het mooiste moet nog komen

Grensvariaties is een van de samenwerkingsverbanden met andere disciplines. Waarop kijkt Stam met het meeste plezier terug? Het hoogtepunt is nog in de maak’, zegt hij met rotsvast vertrouwen in de toekomst. ‘Het betreft een project rond 1984 naar de roman van George Orwell, met nieuwe muziek van Mihkel Kerem. We maakten een film met acteur Boris van der Ham en speelden zelf ook scènes na uit het boek. Deze worden afgewisseld met een video van de integrale uitvoering van het stuk.’

Maar eerst blijft hij duimen dat de concerten in November Music doorgaan met live publiek. ‘Als dat niet kan, vinden we beslist een andere oplossing!’

Naschrift 4 november. Helaas kreeg Stam ongelijk. Vanwege de nieuwe coronamaatregelen van 3 november heeft November Music het hele festival afgelast. Het zal dus ook niet via livestreams te beleven zijn. Een ongelooflijke domper!