Requiem voor de Rode Doos

Na zeven concertseizoenen neemt de omroepserie ‘De Vrijdag van Vredenburg’ afscheid van noodlocatie Vredenburg Leidsche Rijn, beter bekend als ‘De Rode Doos’. Vanaf september vinden de concerten weer plaats in de in oude luister herstelde Grote Zaal van het verder gloednieuwe TivoliVredenburg. Tijdens het concert van 6 juni wordt groots uitgepakt door het Radio Filharmonisch Orkest en het Groot Omroepkoor onder leiding van Antony Hermus. Zij spelen muziek van Beethoven, Richard Strauss en een gloednieuw stuk van Wim Laman, Requiem Songs.

Een ruime week voor de première van zijn Requiem Songs voor koor, orkest, bariton en sopraan is Wim Laman wat nerveus: ‘Het is heel spannend, want pas drie dagen voor de eerste uitvoering hoor ik voor het eerst een doorloop. Ik wilde koordirigent Klaas Stok, of liever gezegd de zangers, niet voor de voeten lopen door bij alle repetities aanwezig te zijn. Wel heb ik met Klaas wat details doorgenomen. Zo bleek een passage voor de alten iets te hoog te liggen, die wordt nu door de sopranen uitgevoerd. Ik heb trouwens bewust gestreefd naar een vrij traditionele benadering van de stem en rare intervalsprongen of gekke technieken vermeden.

Zangers hebben de moeilijkste functie in muziek, om meerdere redenen. Zij zijn compleet afhankelijk van hoe ze er fysiek aan toe zijn, want ze moeten te allen tijde de volledige beheersing hebben over hun ‘apparaat’. Dat gaat niet alleen om adembeheersing, maar ook over articulatie, hoe je de tekst overbrengt, hoe je hem interpreteert. Er moet sprake zijn van muzikale intelligentie en je moet je stem zowel fysiek als muzikaal volkomen onder controle hebben.

Het maakt ook uit of je in een concertsetting optreedt, of in een opera of oratorium. Dat vergt een enorme concentratie en een gedegen voorbereiding. Het Requiem van Verdi vraagt een heel andere aanpak dan Aventures/Nouvelles aventures van György Ligeti. Ligeti vergt het uiterste aan expressie en vocale mogelijkheden, Verdi vereist meer een vloeiend belcanto. Ik heb er bewust voor gekozen de stem te behandelen als een menselijk gegeven en vermijd allerlei capriolen die je eerder associeert met instrumentale muziek. Mijn aanpak is heel sober.

Hoe heeft u uw stuk vormgegeven?

Aanvankelijk wilde ik een heus Requiem schrijven, maar dat vond ik te smal, bovendien tors je dan een enorme last van het verleden mee. Daarom koos ik voor Requiem Songs. Ik ben uitgegaan van de idee van Spinoza dat je de dood niet moet zien als iets negatiefs, je kunt hem toch niet bevatten. Neem daarom een positieve houding aan: pluk de dag, ga niet zitten kniezen. Die benadering gaat meer uit van het individu dan de traditionele teksten van de dodenmis, die een religieuze context hebben met een universele boodschap. Er gaat een bepaalde dreiging vanuit: in het hiernamaals kan van alles gebeuren, je gaat naar de hemel of de hel.

Om die twee werelden met elkaar te contrasteren gebruik ik zowel teksten uit het katholieke requiem als verzen van Novalis, Petrarca en Dylan Thomas. De Latijnse teksten worden gezongen door het koor en een solosopraan, die een beetje fungeert als de voorzanger in de gregoriaanse misdienst. De drie gedichten worden hierdoor omkaderd. Zij worden vertolkt door een bariton.

Direct na de opening met het ‘Requiem aeternam’ (Geef hun eeuwige rust) volgt ‘Die Welt wird Traum’ van Novalis, waarin hij benadrukt hoe innig leven en dood met elkaar verbonden zijn. Hierdoor ontstaat meteen een contrast tussen het collectief en het individu, want Novalis beschrijft een melancholiek iemand, die in hoge nood dingen op papier zet. Dit wordt muzikaal gesymboliseerd doordat de bariton geheel onbegeleid de eerste regel zingt.

Omdat Novalis eind achttiende eeuw leefde en zo’n beetje de gangmaker was van de romantiek, klinkt de muziek daar tamelijk romantisch. Het is een dramatische tekst en die moest gewoon door een bariton gezongen worden. Ik kan niet verklaren waarom, dat voelde ik vanuit mijn muzikale intuïtie. Er zit ook een lange solo in van de hoorn, een typisch romantisch instrument dat verlangen en weemoed oproept.

Petrarca was een middeleeuwer die aan de basis stond van de renaissance, Thomas leefde in de twintigste eeuw, heeft u in hun gedichten ook aangehaakt bij de muziek uit hun tijd?

Ik heb de soberheid nagestreefd van het gregoriaans en gebruik veel modale toonladders die in zijn tijd gangbaar waren, maar in wezen klinken in alle songs dezelfde harmonieën als in het begin. Doordat ik telkens een andere combinatie van instrumenten inzet, met solostrijkers, soloblazers en wat slagwerk ontstaat echter een heel andere klankassociatie. Zodra ik Petrarca lees, komt er spontaan muziek bovendrijven, vanwege de zinsbouw en het ritme, die dicteren al een muzikale poëtica. Ik koos het gedicht ‘Che fai?’ (Wat doe je), een klaagzang over de dood van een geliefde. De verbale en esthetische beelden die Petrarca hierin oproept vertaal ik naar klank en zo ontstaat een extra dimensie. Daarbij gaat het opnieuw om gevoel en intuïtie.

[Tweet “Zodra ik Petrarca lees, komt er spontaan muziek bovendrijven”]

Het gedicht ‘Do not go gentle into that good night’ van Dylan Thomas is een aanklacht tegen de dood, met name die van zijn vader. Ik heb het ontleed en elke zin een eigen muzikale context gegeven. De woede klinkt door in agressief slagwerk en heftige ritmiek. Er zitten ook meer bezonken passages in, waarin hij mijmert over het gemis van zijn vader. Zo heb ik de tekst ‘And you my father, there on the sad height’ zacht en melancholiek gezet. Een basmarimba, twee gestopte trompetten en een trombone die eveneens met demper speelt vertolken een lamento over een ronkende baslijn van de celli. Tijdens het componeren van dit deel heb ik me laten inspireren door de voordracht van Thomas zelf, die mij telkens weer kippenvel bezorgt en die ik vond op YouTube.

Heeft u zich ook laten inspireren door de Rode Doos zelf?

Nee, in het geheel niet. Toen programmeur Astrid in ’t Veld mij vroeg een stuk te schrijven voor haar serie liep ik al rond met dit idee. Het is eigenlijk toeval dat de Requiem Songs hun première beleven tijdens het afscheidsconcert van de Rode Doos. Dat wordt trouwens geen treurige, maar een feestelijke avond, geheel in de geest van Spinoza!

6 juni 2014: Vredenburg Leidsche Rijn, 20.15 uur. RFO en GOK / Antony Hermus; Katrien Baerts, sopraan; Detlef Roth, bariton. Beethoven: Elegischer Gesang; Strauss: Tod und Verklärung; Laman: Requiem Songs.