Falend toezicht bij HET Symfonieorkest: drama dat voorkomen had kunnen worden

Het geld bij HET Symfonieorkest is op. Ondanks alle extra miljoenen van de provincie en na jarenlang tonnen afboeken van de algemene reserves is het einde in zicht. En dus schrapt het orkest concerten, zal minder te zien zijn in de theaters van Deventer en Zwolle, stopt het met cd-opnames en gaat elke risicovolle uitvoering uit de weg. Om de vrijgekomen uren nuttig te besteden gaat een aantal leden van het orkest optreden in buurthuizen, bejaardentehuizen en scholen.

Feitelijk erkent het orkest daarmee niet meer aan haar door het ministerie opgelegde kerndoelstelling te kunnen voldoen: een breed symfonisch repertoire in het oosten van het land aanbieden. En dat uitgerekend op het moment dat de nieuwe subsidieaanvraag ingediend moet worden, uitgerekend op het moment dat er een nieuw provinciebestuur geformeerd wordt dat zal moeten beslissen over eventuele extra gelden voor het orkest.

Het is een drama voor de musici van het orkest, een drama voor het oosten van het land en een drama dat voorkomen had moeten worden.

Hoe heeft het zover kunnen komen? Een reconstructie

Oktober 2010: alleen bezoek telt.

Wanneer Halbe Zijlstra in oktober 2010 aantreedt als staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, lijkt er nog geen vuiltje aan de lucht. Immers, VVD-bestuurders op cultuur, daar heb je weinig last van, eisen niet opeens dat alle nadruk op participatie of educatie komt liggen. Maar al in zijn eerste grote interview met Vrij Nederland zet Zijlstra de toon: niet de Raad voor Cultuur of andere deskundigen moeten bepalen wat goede kunst is, maar het publiek. Bezoekersaantallen moeten een doorslaggevend criterium worden:

“Anders bepaalt een kleine groep welke kunst gesubsidieerd moet worden. Kunst is voor de maatschappij. Als de maatschappij niet bereid is ernaartoe te gaan, is er iets fundamenteel verkeerd.”

Even later komt Zijlstra met voorstellen om ruim 200 miljoen van het cultuurbudget af te halen. Ook de symfonieorkesten worden zwaar getroffen en het plan voorziet in fusies van de orkesten in Overijssel en Gelderland, Brabant en Limburg.

Mei 2011: Orkest gaat ondernemen

Het op dat moment nog Orkest van het Oosten reageert in mei 2011 furieus:

“Het plan van Zijlstra is ondoordacht, te rigoureus, te snel en leidt tot kapitaalvernietiging. Fuseren betekent praten in plaats van doen, en kwantiteit in plaats van kwaliteit.”

Tegelijkertijd geeft het de blauwdruk voor de toekomst:

“Het Orkest van het Oosten bewijst al een paar jaar dat het mogelijk is om met minder subsidie meer bezoekers te trekken. Met de minste subsidie per bezoeker staan we in de top 3 van Nederlandse orkesten. Met een duidelijk ondernemingsplan werken we nu en in de toekomst aan meer eigen inkomsten, minder subsidieafhankelijkheid, meer activiteiten, voor steeds meer (verschillende) bezoekers.”

Wanneer de subsidie voor het orkest daadwerkelijk bijna gehalveerd wordt, reageert het orkest daadkrachtig.

Februari 2012: Aurora!

Om de miljoenenkorting op te vangen lanceert het orkest allereerst Opera Aurora, “een in Oost-Nederland verankerd operaproductiehuis” dat niet alleen tot doel heeft door heel Nederland spraakmakende opera’s te brengen, maar vooral “het publiek centraal stelt”.

De nogal rommelige en niet goed onderbouwde aanvraag zet niet alleen kwaad bloed bij toen nog Nationale Reisopera, ook in Enschede gevestigd, maar zorgt ook voor wrevel bij de plaatselijke cultuurwethouder, Marijke van Hees (PvdA), inmiddels lid van de Raad voor Cultuur. Wanneer de Raad voor Cultuur negatief beslist over de cultuuraanvraag, begraven orkest en Reisopera de strijdbijl, en zoekt het orkest naar nieuwe manieren om te ontkomen aan de opgelegde bezuinigen.

Maart 2012: The world is not enough

Een oplossing wordt gevonden in het afkopen van de jaarlijkse provinciale subsidie. Een zeer ambitieus nieuw plan wordt gelanceerd, waarbij nadrukkelijk wordt ingespeeld op het door Zijlstra gepropageerde zelf je eigen geld binnenhalen om zo minder afhankelijk van de subsidiegever te worden. Het was de tijd van de geefwet.

Het orkest rekent voor binnen vijf jaar nog maar voor de helft van subsidie afhankelijk te zijn. Om dat doel te kunnen realiseren, wil het vijf miljoen meteen en nog eens vijf miljoen later. De provincie aarzelt, maar dankzij steun van het CDA, dat op dat moment in de Haagse coalitie wel erg veel moet slikken van gedoogpartner PVV en ziet dat uitgerekend die partij het in Limburg wel erg ruimhartig opneemt voor Limburgse cultuur, komen de miljoenen er. Ondanks waarschuwingen dat het plan te optimistisch is.

April 2012: Internationale ambities en rechtszaken

Met de provinciale miljoenen op zak maakt het orkest de rijksbezuinigingen ongedaan, is de fusie met het Gelders Orkest voorkomen en kan het verder op de ingeslagen koers. Al heeft het wel een enorme hypotheek genomen. Om de internationale ambities waar te maken en uit te groeien tot het grootste orkest buiten Amsterdam, komt er bovendien een nieuwe naam: Nederlands Symfonieorkest.

Maart 2014: En dan komen de eerste scheuren.

Het Nederlands Philharmonisch beroept zich op eerder gemaakte afspraken: meerdere rechtszaken en zelfs een bodemprocedure volgen. Alle worden door het orkest verloren, dat zich eerst *****Orkest noemt, uiteindelijk gevolgd door de huidige naam: HET Symfonieorkest.

Januari 2015: de fietsenhok-affaire

Ondertussen rommelt het in het orkest. Meer en meer moet freelance gewerkt worden, het niveau daalt en irritatie over dure externe adviseurs is gesprek van de dag. Daarbij levert ondanks verwoede pogingen de speurtocht naar grote sponsoren vrijwel niets op. Wel lanceert het orkest nieuwe participatieprojecten, presenteert een opera in Zwolle en Amsterdam en leent geld van de gemeente om een fietsenhok tot kantoorruimte te verbouwen.

Maart 2015: Geen alarmbellen bij gemeente over falend toezicht

Misschien hadden bij de gemeente toen alarmbellen moeten gaan rinkelen. Waarom heeft het orkest geld nodig voor een relatief simpele verbouwing? Zijn daar de algemene reserves niet voor? En hoe is het mogelijk dat de Raad van Toezicht niet ingegrepen heeft? Voor de buitenwereld zijn niet alle cijfers direct beschikbaar, maar een Raad van Toezicht moet ingrijpen voor het zo slecht gaat met een orkest dat er feitelijk weinig anders overblijft dan uitzingen tot er misschien weer nieuw geld komt.

Reserves verdampt

Bestudering van de jaarcijfers van HET Symfonieorkest leert dat die ‘fietsenhoklening’ inderdaad meer dan nodig was, daar het orkest in 2013 meer dan 2,5 ton heeft onttrokken aan die algemene reserves. Ter vergelijking: het Noord Nederlands Orkest (NNO) voegde in dat jaar ruim een ton toe aan haar reserves. En de – ook voor de politiek gewoon beschikbare – cijfers tonen meer alarmerends.

Meer publiek, maar niet meer kaartjes verkocht

Met vergelijkbare begrotingen, vergelijkbare problemen, realiseerden het omringende NNO en Gelders Orkest ruim 35% meer publieksinkomsten. De bezoekcijfers waar het orkest, daartoe aangezet door Zijlstra, graag mee schermt geven weliswaar een positief beeld, maar bij die cijfers kun en moet je vragen stellen. Eind 2013 wist het orkest nog altijd niet meer dan 17% eigen inkomsten te genereren.

Om maar bij het Noord Nederlands Orkest te blijven: dat orkest zag in datzelfde jaar de bezoekersaantallen dalen. Niet erg, aldus Ingeborg Wallinga op Radio 4, want “eenvoudig te verklaren uit het feit dat het NNO minder openluchtconcerten en crossovers heeft gegeven.” Met toeschouwers alleen redt je het niet, het gaat om betalende bezoekers.

De toekomst: van ondernemend naar maatschappelijk orkest?

HET Symfonieorkest presenteert zich vanaf het aantreden van het kabinet Rutte I als hét ondernemende orkest bij uitstek. Maar hanteerde daarbij een tactiek die vooral gericht was op het bereiken van een zo groot mogelijk publiek. Een concertreis naar China? Natuurlijk! Maar al die activiteiten leveren niet noodzakelijkerwijs geld op: integendeel, zo blijkt uit de cijfers van de afgelopen jaren.

Het is niet de schuld van de crisis

Het orkest geeft nu ronduit toe dat het genereren van extra inkomsten uit al die activiteiten mislukt is. Maar dat louter wijten aan de “impact en duur van de crisis” getuigt van slecht ondernemerschap. En ronduit schrikbarend is de oplossing van het orkest: gratis optreden, want “niet optreden is zonde”. Wel zegt het orkest daarbij meteen: “Geld hieraan verdienen doen we nog onvoldoende, maar wel bouwen we hiermee een lokale band op en ontstaan nieuwe projecten. De kracht van onze muziek is sterk en we kunnen hiermee laten zien waarom investeren in het orkest relevant is. Dit wordt door heel Overijssel gedaan met als doel om in twee jaar tijd zoveel mogelijk contacten op te bouwen en steun te verwerven voor bijzondere projecten op het gebied van klassieke muziek.”

Steun en geld verwerven met de kernactiviteit is niet gelukt. Het is een illusie dat dit wel gaat lukken met het verlaten van de kernactiviteit. Tegelijkertijd vraagt het orkest opnieuw om extra geld:

“Ook de zeer succesvolle educatieprojecten staan onder druk als daar geen projectfinanciering voor wordt gevonden.”

Daarbij wordt voor het gemak verzwegen dat die zeer succesvolle educatieprojecten ook behoren tot de kerntaak van het orkest. Zonder zou het orkest van Rijk, provincie en gemeente geen subsidie krijgen.

Hoe nu verder?

Het orkest staat op de rand van het faillissement en heeft in rap tempo alle politieke goodwill verloren. Tekenend is dat uitgerekend het CDA – na de laatste verkiezing weer de grootste partij in de provincie – het orkest niet noemde in haar verkiezingsprogramma.

Het vorige businessmodel, waarmee het orkest het braafste jongetje in het Zijlstra-klasje probeerde te zijn, heeft niet gewerkt. Het nieuwe plan, waarmee de leiding dan maar wanhopig gaat inspelen op wat wellicht de visie van Bussemaker is zo mogelijk nog kanslozer. Je kunt het eigenlijk niet eens een businessmodel noemen. Welbeschouwd werpt het orkest de handdoek in de ring, maar rommelt  nog anderhalf jaar door omdat het nu eenmaal nog wat subsidie krijgt.

[Tweet “”Enorme risico’s, schaamteloos opportunisme, blind vertrouwen in marktdenken””]

De Raad voor Cultuur zal een nieuwe subsidieaanvraag nog kritischer dan ooit beoordelen en opnieuw fusie met het Gelders Orkest voorstellen. Van het bestuur van het orkest valt weinig kritiek op het beleid te verwachten: zowel directie als bestuur bestaan uit een en dezelfde persoon. Het is aan de Raad van Toezicht om in te grijpen en te redden wat er nog te redden valt, zelfs al resulteert dat in een fusie met een ander orkest  Al zal het Gelders Orkest er al alles aan doen om dat te voorkomen, zeker met deze directie, dit bestuur en deze toezichthouders.

Zorgwekkend is dat HET Symfonieorkest niet alleen staat, al gaat het hier wel om talloos veel miljoenen. Het door Zijlstra ingevoerde beleid heeft op tal van plaatsen geleid tot het bewust nemen van enorme risico’s, schaamteloos opportunisme, blind vertrouwen in marktdenken en het al te hard opblazen van luchtbellen. De komende maanden zal de ene na de andere luchtbel uiteenspatten, waarna de werkelijke ravage zichtbaar zal worden. Maar zo’n grote puinhoop als bij het Enschedese orkest zal hopelijk een unicum blijken.