Louterend en ontroerend: The Planet, a lament van Garin Nugroho. #HF21

Sommige kunst begrijp je niet helemaal, maar raakt je diep. De films van Paradjanov bijvoorbeeld, of The Planet, a Lament van Garin Nugroho. Nugroho heeft ervoor gekozen om zijn voorstelling niet van boventitels te voorzien, zodat je rationele brein even op een zijspoor moet. Wat zingen ze, wat gebeurt er precies, waar gaat het over? Na een paar minuten ditzelfde rondje rennen geeft dat deel van je hersenen op en kun je je laven aan de ontroerende schoonheid van de klaagliederen.

Een man overleeft een natuurramp en spoelt aan op een eiland. Op film zien we hoe: hij worstelt zichzelf uit iets dat me doet denken aan een cocon, visnet en geboortevlies. De wedergeboorte van deze man als drenkeling om de wedergeboorte van de planeet te waarborgen. Van de zangeres en verteller van het verhaal krijgt hij een ei, symbool voor voedsel, energie en een nieuwe planeet. Hij moet voor het ei zorgen, het ei is de kiem voor een nieuwe wereld, nadat de natuur de oude heeft vernietigd. Dat de mens heeft bijgedragen aan de vernietiging wordt duidelijk in het decor: het strand is bezaaid met oude kleding. Ik las het als een verwijzing naar onze consumptiemaatschappij, maar ook naar wat overblijft na een tsunami, als de dragers van de kleding er niet meer zijn. Een pregnant beeld.

Het monster van consumptie

Een dun plastic doek met gaten erin vormt het projectiescherm: opnieuw een verwijzing van wat wij het milieu aandoen. Het milieu slaat echter terug, het stuurt 3 hongerige monsters het land op, die voortgekomen zijn uit de resten van menselijke hebzucht en van onze onverteerbare consumptie- en productiedrang. De monsters hebben het op het ei voorzien, ook zij hebben meer energie en voedsel nodig.

De zangers roept hulp in en een vogel komt te hulp, hij leidt man en ei naar een nest in het laatste restje overgebleven bos. Te laat: de monsters komen het ei op het spoor en de man offert zichzelf op om het ei te beschermen. De laatste klaagliederen die de dood van de man maar ook het redden van het ei bezingen, gaan rechtstreeks het hart in. De taalbarrière blijkt hiervoor geen enkel probleem.

Alleskunner Nugroho (hij maakt films, theater, installaties, en schrijft) putte zijn inspiratie uit de hele Indonesische archipel: hiphop straatdans in Papoea, katholieke klaagzangen uit Flores, Javaanse dans, traditionele klaagzangen uit de binnenlanden van Papoea. In de voorstelling gebruikt hij zang, dans en film.

Toch is het geen versnipperde voorstelling geworden, maar een krachtig en vloeiend geheel. Leidend hierin is de schitterende zang van musicus, componist en pianist Septina Rosalina Layan. Soms kwetsbaar en zacht, soms heel krachtig zingt ze de lamento’s en zuigt ze je de voorstelling in, bijgestaan door het Mazmur Chorale koor uit Kapung, West-Timor.

De vogel wordt gespeeld door Rianto, over wie vorig jaar de film Memories of my Body te zien was. Hij is gespecialiseerd in de Lengger, gendernorm-overschrijdende Javaanse dans. Ook zijn vogel is niet genderspecifiek, wel delicaat, licht, komisch en zorgzaam. Misschien zijn dit wel de karaktereigenschappen die de wereld moeten redden. Een beetje meer zou geen kwaad kunnen.

Tsunami

Een van de aanleidingen voor The Planet was Nugroho’s bezoek aan Atjeh na de tsunami in 2004. In een kunstproject samen met de slachtoffers daar, zag hij de wanhoop en het trauma, maar ook de hoop op een nieuw begin. Een ander zijn de klaagliederen, die hij luisterde in de archipel maar ook in Italië. Voor Nugroho is deze klaagzang een transformatieproces van pijn naar liefde en ontwaken.

In een interview met het Holland Festival zegt hij daarover: “Persoonlijk vind ik dat klaagzangen zich moeten laten voelen als de wereld hard en grof is; als we onze verbinding met de rauwe ervaring van de mensheid kwijt zijn, moeten we een manier vinden om de ervaring op te roepen door verhalen te vertellen.”

Eigenlijk zou deze voorstelling het vorige Holland Festival openen, maar door de pandemie is die uitgesteld . En de zeggingskracht is misschien nog wel sterker na dit rampzalige jaar van rauwe ervaringen. Bij het applaus, toen ook Garin Nugroho het podium opkwam, werd ik overmand door emoties. Catharsis, dat is de samenvatting van de avond. En wat is theater toch een louterende ervaring.