De vrije kunst is in gevaar. Dat beweert stichting Vrij Links tenminste. Het artikel gaat hardnekkig rond op facebook: “Onvrije kunst is eigenlijk helemaal geen kunst.” Actrice Femke Lakerveld breekt in dit interview met journalist Joep van Ruiten een lans voor de vrije kunsten. Aanleiding is een manifestatie in Groningen, waarin een aantal sprekers zal optreden over de vraag of de kunsten nog wel zo vrij zijn, in Nederland.
Volgens Lakerveld, in het dagelijks leven ook voorzitter van ‘Vrij Links’, is die vrijheid in gevaar. Laten we eens kijken op welke feiten deze alarmerende stelling is gebaseerd.
Het artikel opent met ‘Beelden uit de openbare ruimte verwijderd omdat ze aanstootgevend zijn.’ De meervoud in deze zin zou voor rekening van journalist Joep van Ruiten kunnen zijn. Deze verslaggever van DvhN heeft het waarschijnlijk over een omstreden beeld bij het Martiniziekenhuis in Groningen. Dat zou – van achteren gezien – voor eigenaars van een dirty mind opwindend kunnen zijn, of, indien die dirty mind door een moreel pantser omgeven is, aanstootgevend.
Buttplug of zorgstelsel?
De kunstcommissie van het ziekenhuis had na anonieme klachten in ieder geval geen zin in al te veel debat hierover en vroeg de kunstenaar om een ander, minder dubbel uitlegbaar beeld. Wat hij weigerde: Kunstenaar moet ‘aanstootgevend’ beeld bij Martini Ziekenhuis verwijderen – RTV Noord.
Wat de vrijheid van de kunst hier problematisch zou kunnen maken, is de plek die kunst inneemt in ons zorgstelsel. Een ziekenhuis is misschien een plek waarin prikkels een andere rol spelen dan op een stadsplein. Over ‘Kabouter Buttplug‘ was ook ooit het een en ander te doen, maar inmiddels is het beeld door de stad omarmd.
Behalve dit ene Groningse voorbeeld, waarin een conflict tussen opdrachtgever en opdrachtnemer in een vrij specifieke situatie tot het verdwijnen van een beeld leidde, kon ik geen andere voorbeelden vinden. Dat maakt het meervoud in de openingszin van het interview dus ‘problematisch’.
Ongerijmde meervoud
De volgende zin bevat opnieuw een meervoud dat lastig is: ‘Films die worden bekritiseerd omdat een niet gelovige de hoofdrol van een joodse vrouw speelt’. In dit geval zouden we kunnen spreken van ‘pluralis dramatis’, al is dat geen officiële term. Voor zover bekend zijn er namelijk niet meerdere films bekritiseerd vanwege een goyse vrouw in de Joodse hoofdrol. En als het in één geval zou zijn geweest, is dat geval mij onbekend. Hoe dan ook: de film(s) word(t)(en)en bekritiseerd, niet gecanceld. En kritiseren mag. Behalve kunst is namelijk ook de meningsuiting vrij. Net als religie.
Witte ballen
Ook voor het derde punt vond ik geen bron: ‘een museum dat de programmering omgooit op last van wethouder’. Nu kan het een lokaal incident geweest zijn, tenzij de journalist in kwestie doelt op het Stedelijk Museum Amsterdam. In de documentaire ‘White Balls on Walls’ zien we daar cultuurwethouder Meliani van Amsterdam de verse museumdirecteur voorhouden dat er in de komende (huidige) subsidieronde stevig zal worden ingezet op de codes, waaronder diversiteit&inclusie. De documentaire laat prachtig zien hoe het gemeentelijke museum omgaat met de aanscherping van de gemeentelijke taakstelling.
Zo komt men erachter dat het beleid de afgelopen eeuw wel erg gecentreerd was op witte mannelijke kunst. Dat men daar in de programmering rekening mee is gaan houden, hebben ze zelf besloten, in vrijheid, niet ‘op last’ van een enkele wethouder, al heeft die daar als directe baas wel het recht toe.
Kunsten niet vrij?
Na deze opsomming van verklaarbare en tamelijk onomstreden maatschappelijke zaken, volgt de stelling van het artikel: ‘Kunsten heten vrij te zijn, maar zijn dat niet.’ Die bewering is dus twijfelachtig. In geen van de genoemde gevallen was ‘de vrijheid van de kunsten’ in het geding. Ze zijn slechts voorbeelden van een maatschappelijk debat rondom bepaalde werken of instellingen. Een debat dat al decennia gevoerd wordt.
Over naar de voorzitter van ‘Vrij Links’: ‘Femke Lakerveld ziet het te vaak gebeuren.’ We zijn benieuwd naar de voorbeelden.
“Ze wilden me voor de rol hebben , maar het moest nog even langs de diversiteitscommissie.”
Kennelijk is, na een voorbarig telefoontje van een castingbureau, een rol waar Lakerveld voor auditeerde toch naar ‘een Aisha’ gegaan. Volgens Femke was dat niet om artistieke redenen. Tragisch natuurlijk, als je je zo op een rol had verheugd. Omdat we de ware toedracht alleen uit de tweede hand hebben, kunnen we niet met zekerheid vaststellen of Aisha alleen vanwege haar afkomst, naam, of achtergrond de voorkeur verdiende boven Femke. Misschien was ze gewoon beter. Kan ook.
Beleidsmakers bepalen beleid
Na een paar zinnen krijgen we de volgende stelling: “Meestal zijn het beleidsmakers die bepalen onder welke voorwaarden iets wordt gemaakt of getoond, maar wat vinden kunstenaars eigenlijk?”
Hier worden twee dingen aangestipt die voor veel kunstenaars uit mijn netwerk de reden zijn om het verhaal van ‘Vrij Links’ te omarmen. Maar wat staat er eigenlijk? Niets anders, welbeschouwd, dan een halve samenvatting van landelijk beleid sinds we een subsidiestelsel hebben.
Beleidsmakers stellen voorwaarden op, meestal op instigatie van ‘het veld’. Dat laatste lijkt Vrij Links hier te negeren. Sterker nog, de vraag ‘…maar wat vinden kunstenaars eigenlijk?’ gaat helemaal voorbij aan de praktijk in Nederland dat kunstenaars zitting hebben in de subsidie-adviescommissies die uiteindelijk bepalen wie waarom subsidie krijgt. En zelfs dan gaat het over ongeveer 15 procent van de in Nederland gemaakte en verkochte kunst. De rest beweegt zich vrij, althans, in de vrije markt.
Weg om islamofobie
Maar daar schijnt het ook niet pluis te zijn, aldus Vrij Links, want ze hebben voor hun bijeenkomst een gecancelde kunstbobo uit de vrije markt gevonden: ‘Te gast is Bart Drenth, die weg moest als directeur van TEFAF wegens verkeerde tweets.”
Ter opfrissing van ons geheugen, het ging niet om zomaar een paar tweets, blijkens het artikel waarop de rel was gebaseerd. Het verscheen in Artnet, kort na het aantreden van de man die we op Twitter al hadden leren kennen als iemand die niet van het interreligieuze overlegmodel is: Meet the Young Collectors Calling the Shots at the Guggenheim, a Highly Placed Art Worlder’s Anti-Woke Tweets, and More Art World Gossip: De auteur van het artikel heeft de (inmiddels offline gehaalde) tweets vertaald. We citeren haar even:
“Just as with the Iranian revolution in 1978, left-wing do-gooders stand hand in hand with jihadists. Not knowing that after the success of the revolution they will die first,” he wrote on August 14th of last year (I translated these Tweets from Dutch, as Drenth is Amsterdam-based).
On his page, @bardrenth (which he made private after I reached out to him for comment), he has litanies of tweets that take issue with the teachings of the Quran, conflate “woke” culture with fascism. (I would have never had any reason to assume someone employed by buttoned-up TEFAF is an avid Red Scare listener, but now I do.)
Other choice tweets include: “Speculating about the transition of the population is only a problem when you are not a Muslim,” “Woke is the new Westboro: Hyper-Calvinistic hagglers,” “Really, your L+ rights are best protected if you are waving around Palestinian flags on the pride parade,” “Where are you really from?’ is of course racist. And ‘We want apologies from a white person’ of course is not,” and, just this month, “Normaliseer kritiek op de koran en de profeet,” which translates to “Normalize criticism of the Quran and the Prophet.”
Achterkant of voorkant?
Met zulke uitspraken maakte Drenth zich niet geliefd bij de beurs die het vooral van rijke kopers moet hebben uit landen waar Drenth zijn pijlen op richt. Niet goed voor de zaken van TEFAF, een beurs die vooral draait om miljoenen aan vooral oude kunst. Is dat dan een teken van het einde van de vrijheid van de kunsten? De voorzitter van Vrij Links veronderstelt zelfs een complot: ‘Wat ik meemaak is dat aan de achterkant dingen worden bepaald en bijgesteld, terwijl het bij de vrije kunst zou moeten gaan om de voorkant, wat de kunstenaar wil.’
Een stelling die nogal wat implicaties heeft, want kennelijk wil Vrij Links dat iedere kunstenaar die geld aanvraagt, dat ook krijgt. Best een onhoudbaar idee, want alleen dit jaar al wordt het budget voor subsidie 200% overvraagd.
Dan moet er dus iemand keuzes maken. Dat doen dus de kunstenaars zelf, samen met de deskundigen die in subsidie-adviescommissies zitten. Daarbij gelden voorwaarden die mede door de politiek zijn vastgesteld, want we leven op dit moment nog in een democratische rechtsstaat. Dus het klopt al sinds de invoering van het subsidiestelsel, het zijn inderdaad ‘Subsidievoorwaarden die voortkomen uit politieke doelen, beoordelingen die passen bij een dominante moraal of tijdgeest.’
Tegenbeweging
Deze stelling van Lakerveld kunnen we dus als ‘waar’ bestempelen, met daarbij de aanvulling: gelukkig maar, zo werkt democratie. De volgende stelling is daarom zeker ook ‘waar’: “wat niet moet worden vergeten is dat kunst vaak ontstaat vanuit een tegenbeweging door mensen die niet meebewegen met de heersende trend. Onvrije kunst is eigenlijk ook helemaal geen kunst, maar propaganda.”
Voor commerciële kunstkopers is het, net als voor subsidiënten, dus zaak om die kunst op te sporen en er vroeg bij te zijn. Wat nu tegendraads is, is namelijk de melkkoe van de toekomst. Het zijn juist de opleidingen (overheidssubsidie) die zich uitputten in het opleiden van nieuwe Van Goghs: tegendraadse types die niemand nog ziet zitten. Of er nog genoeg tegendraadsheid is, ligt dan ook hoogstwaarschijnlijk niet aan hen, maar aan het aanbod. Of aan sociale media als Instagram. Misschien zijn kunstenaars zelf wel conformistischer geworden dan goed is in de ogen van mensen die de jaren zeventig ‘live’ hebben bijgewoond.
Koe van 35 jaar oud
Hierna wordt het verhaal van Femke Lakerveld echter problematisch: ‘De vraag of een voorstelling vrouwvriendelijk genoeg is, is geen goede vraag. Wat is erop tegen om Wachten op Godot te spelen met alleen maar mannen?’ Lakerveld haalt hier een 35 jaar oude koe uit de sloot. Toen strandde een plan van regisseur Matin van Veldhuizen om Wachten op Godot door vier vrouwen te laten spelen op een verbod van de erven van de auteur.
Dat was dus geen overheid, maar de auteur zelf die tot zeventig jaar na zijn dood had laten vastleggen dat zijn werk naar de letter moest worden uitgevoerd. Dat heet auteursrecht, en het is lullig, maar dat is geen actueel voorbeeld van een woke tijdgeest. Integendeel zelfs.
Witte mannen
‘Waarom, zouden op een schilderij niet alleen oude witte mannen mogen worden afgebeeld?’ De Leidse rel, waar ze hier waarschijnlijk op doelt, is uitvoerig in de media beschreven. Het bleek een geweldige storm in een heel klein glaasje water. Die storm is inmiddels geluwd. Geen teken aan de wand, maar een universitair personeelsdingetje.
Ze gaan er verder – gelukkig – dan ook niet op in. Later in het verhaal komt wel het refrein terug: ‘Wat nu gebeurt is dat niet-kunstenaars het doel bepalen en zeggen ‘Zo is het goed’.’
Marokkaanse roots
Daarna volgt een voorbeeld dat op zijn zachtst gezegd feitelijk discutabel is. Lakerveld noemt een haar bekende actrice ‘met Marokkaanse grootouders. Ze zou tien jaar geleden elke rol hebben kunnen spelen, maar wordt nu aangesproken als Marokkaanse actrice.’ Dat iemand met Marokkaanse roots ooit een tijd zou hebben gekend dat ze elke denkbare rol zou kunnen krijgen, is pertinent onwaar. Actrice Maryam Hassouni deed daar bijvoorbeeld onlangs nog een – omstreden – boekje over open: zij heeft haar hele carrière gestreden om niet als archetypische Marokkaanse gecast te worden, en ontkwam daar nooit aan.
Hoe dan ook is zo’n bewering zonder verdere onderbouwing niet hard te maken, en alleen maar suggestief.
Daar komt de code uit de kast
Komen we bij de hoofdstelling van het hele verhaal: “Diversiteit in de kunsten zou niet moeten gaan om afkomst en achtergrond, maar om perspectief en ideeën.” Deze stelling kan alleen afkomstig zijn van iemand die deel is van een groep wiens perspectief en ideeën redelijk makkelijk naar voren gebracht zijn en worden. De code diversiteit en inclusie is er nu juist voor bedoeld om mensen die geen deel uitmaken van dat dominante narratief een kans te geven om gehoord en gezien te worden.
Met het standpunt van ‘Vrij Links’ is die kans weer een stukje kleiner geworden.
Nederlands 
English (UK) 
Français 
