Anton Webern 70 jaar geleden doodgeschoten

Hij was die avond, 15 september 1945, even naar buiten gegaan om een sigaartje te roken, maar de avondklok was al ingegaan. Toen hij zijn rokertje aanstak vuurde een Amerikaanse soldaat subiet drie kogels af. Dodelijk getroffen strompelde de 61-jarige Anton Webern het huis van zijn dochter en schoonzoon binnen, waar hij ineen zeeg en stierf. De kogel was waarschijnlijk bedoeld voor zijn schoonzoon Bruno Mattel, een voormalig SS-er die gezocht werd wegens zwarthandelarij. De verantwoordelijke militair kon de wroeging niet aan en bezweek tien jaar later aan de gevolgen van een alcoholverslaving.

Tweede Weense School

Anton Webern was samen met Alban Berg de bekendste leerling van de componist Arnold Schönberg, bij wie zij in Wenen studeerden. Zij omarmden de door hun leermeester ontwikkelde twaalftoonsmethode en gingen gedrieën de geschiedenis in als ‘Tweede Weense School’ –naar analogie van de ‘Eerste Weense School’ van Haydn, Mozart en Beethoven. Hun drie klassieke voorgangers componeerden binnen het zogenoemde ‘tonale systeem’, waarin volgens een strikte hiërarchie één toon het belangrijkste is, de zogenoemde grondtoon of tonica, waarnaar de muziek altijd terugkeert. Vandaar dat een compositie ‘staat’ in bijvoorbeeld D of G.

Aforistisch

Schönberg doorbrak deze hiërarchie door alle twaalf halve tonen van het octaaf in een reeks te plaatsen die telkens in zijn geheel moest klinken om te vermijden dat één van hen toch weer als zwaartepunt zou gaan fungeren. Webern omarmde deze compositiemethode van harte, maar voegde een extra dimensie toe. Vanuit een hang naar symmetrie verdeelde hij zijn twaalftoonsreeksen in kleinere eenheden, die elkaars spiegeling of omkering vormen. Zijn aforistische manier van componeren inspireerde avant-gardisten als Pierre Boulez en Karlheinz Stockhausen, die na de Tweede Wereldoorlog in Darmstadt de muziek van de toekomst uitdokterden.

Om de dood van Webern te herdenken, ontwierp de Oostenrijkse componist Karlheinz Essl zijn WebernUhrWerk. Deze klankinstallatie voor carillon genereert elk kwartier een korte melodie, die is gebaseerd op de twaaltoonsreeks uit Weberns laatste, nooit uitgevoerde compositie. Die thema’s zouden op zijn sterfdag wereldwijd tot klinken komen en voor wie niet direct een carillon voorhanden had, stelde Essl een opname van vijf uur beschikbaar als download. ‘Wie deze afspeelt op een computer, smartphone of tablet en een luidspreker in het raam plaatst, kan zijn omgeving verblijden met dit virtuele klokkenspel ter ere van Anton Webern’, lezen we op zijn website.

Een flink aantal landen pakte de handschoen op. Mittersil, het plaatsje waar Webern zeventig jaar geleden dodelijk werd getroffen, plaatste simpelweg een luidspreker in het venster van het stadhuis. In Malmö improviseerden een violist en gitarist een dag lang op de elk kwartier opklinkende thema’s en in de Universiteit van Montréal improviseerde de componist Sandeep Bhagwati twaalf uur lang, terwijl hij sprak  met willekeurige bezoekers over ‘alles van twaalftoonsmuziek tot militaire bezetting’. In Nederland wijdde het Rotterdamse collectief Worm een dag aan dit project.

Ik had ook zelf de software geïnstalleerd en afgespeeld. Op deze day after ga ik opnieuw luisteren naar een van de willekeurig gegenereerde carillonthema’s. Van Webern krijg je immers nooit genoeg. En wie weet, laat ik ook vandaag mijn buren wel weer meegenieten.