VR-installatie Carne y Arena is een ervaringsmachine: sta midden tussen de ontredderde migranten in de woestijn van Arizona

Om het woestijnzand echt tussen je tenen te voelen moet je blootsvoets naar binnen. De woestijn is het niemandsland tussen Mexico en de Verenigde Staten waar ieder jaar bijna duizend hoopvolle migranten het leven laten. Een oversteek die net zo dramatisch is als de tocht in wrakke bootjes over de Middellandse Zee. Die zanderige vlakte doemt op in de virtual reality-installatie Carne y Arena (Virtually Present, Physically Invisible) van Alejandro González Iñárritu, bekend als regisseur van Birdman en The Revenant. Eerder dit jaar werd Carne y Arena onderscheiden met een speciale Oscar. Vorig jaar was het dit spraakmakende evenement de eerste VR-productie op het filmfestival van Cannes. Nu eindelijk ook in Nederland.

De woestijn is virtueel. Het zand is echt. Het bedekt de vloer van de speciaal hiervoor ingerichte ruimte in Casco in Amsterdam-Noord. Daar presenteert EYE Filmmuseum deze uit meerdere onderdelen bestaande installatie in het kader van het langer lopende VR-programma Xtended. Vrijdag 15 juni begint de speciale 24-uurs opening.

Zachtgloeiend hart

Tijdens de perspresentatie een dag eerder stap ik in het voorportaal van de installatie. Er kan maar één bezoeker tegelijk naar binnen. Ieder kwartier gaat de deur weer open. Ik kom in een donkere ruimte, schemerig verlicht door een zachtgloeiend hart, het vignet van Carne y Arena. Een deur verder is een kil wachtlokaal, geïnspireerd op de koele ontvangst van illegale immigranten aan de Amerikaanse grens. De vloer is bezaaid met schoenen die ooit in de woestijn van Arizona achterbleven en daar zijn verzameld. Ik moet mijn eigen schoenen en sokken uittrekken en in een kluisje doen. Dan wachten op het schrille signaal dat betekent dat ik het hart van de installatie mag betreden.

De ruimte die enkele ogenblikken later zal transformeren tot een andere, virtuele werkelijkheid is verrassend groot. Nadat twee assistenten me hebben geholpen met het rugzakje met apparatuur en de headset mag ik er vrij rondlopen. Dat alleen al is in VR-land nog tamelijk bijzonder, want moeilijk te realiseren. Bij de meeste VR-producties wordt je op een draaistoel gezet en kan je alleen maar rondkijken. Juist dat vrij kunnen bewegen maakt Carne y Arena tot een veel realistischer ervaring.

Ervaringsmachine

Sommige lyrische commentaren ten tijde van Cannes suggereerden dat Iñárritu hoogstpersoonlijk iets heel nieuws had uitgevonden. Een mediasprong vergelijkbaar met de eerste films van de gebroeders Lumière. Dat lijkt me wat overdreven, want Iñarritu bouwt voort op experimenten die al jaren gaande zijn. Maar samen met zijn vaste cameraman Emmanuel Lubezki zoekt hij wel de grens op van wat artistiek en technisch op dit moment mogelijk is. Duidelijk is ook dat hij goed heeft aangevoeld dat VR en film twee heel verschillende media zijn. Om het heel ongenuanceerd te stellen: film is verhaal, VR is ervaring. En als ervaringsmachine is Carne y Arena ondanks de korte duur behoorlijk indringend. Het VR-gedeelte is 7 minuten. De hele trip door de installatie neemt al gauw een half uur.

Nu voorzien van VR-bril, zie ik de dag aanbreken boven een aanvankelijk nog schimmig woestijnlandschap. Vlak voor mijn voeten een verdwaald struikje waar ik dwars doorheen kan lopen. Een bizar effect. Als mensen plotseling recht voor me opdoemen heb ik de natuurlijke neiging om opzij te stappen. Nodig is dat echter niet, zo blijkt. Probeer het maar, dan ontdek je nog een verrassing die Iñárritu heeft ingebouwd.

In de verte klinken nu flarden van stemmen. Een bont gezelschap immigranten die te voet door dit grensland trekken komt snel dichterbij. Net wanneer ik naar ze toe loop houden ze stil. Onverwacht vliegt een helikopter over en als ik me omdraai zie ik de auto’s van de grenspolitie stilhouden. Mannen met honden en getrokken wapens springen eruit en roepen ruwe bevelen in een mengelmoes van Engels en Spaans. “Op je knieën! Meekomen!” Tegen een verbijsterd kind: “Hoe oud ben jij?” Het jongetje zwijgt.

Rekenkracht

Er heerst verwarring en een sterk gevoel van dreiging. Mensen worden meegenomen. Een moeder hurkt bij haar kind om het beschermen. Als ik me naar hen toe buig merken ze me niet op. Ik kan me tussen de migranten mengen, maar me ook achter de agenten verschuilen en alles beleven vanuit hun standpunt. Ze zien me toch niet, of vergis ik me daarin? Dat is de gigantische rekenkracht van de computer die dit allemaal mogelijk maakt. Waar je ook gaat of staat, het beeld zoals je dat via de VR-bril te zien krijgt past zich ‘live’ aan. Dit staat dichter bij de game-wereld dan bij de traditionele traditionele cinema. De ervaring komt soms verontrustend dichtbij.

Sleutelmoment

Is Carne y Arena een politiek statement? Iñárritu vindt van niet, zo heeft hij in verschillende interviews laten weten. Hij ziet het als humanistische tegenhanger van de kille politiek. Toch is het volgens mij niet moeilijk zijn er een daad van verzet in te zien. In ieder geval bedoeld als tegenpool van de talloze berichten en nieuwsverhalen over de wereldwijde migratiestromen. Verhalen die je gemakkelijk ongevoelig maken voor de menselijke kant ervan. Die menselijke kant, wat het betekent om te vluchten, daar wil Iñárittu de kijker deelgenoot van maken. Dit dramatische moment in de woestijn fungeert daarbij als het hart van de vluchtervaring. Een sleutelmoment dat Iñárritu even bondig als effectief samenstelde uit de verhalen van immigranten die hij in de afgelopen vijf jaar sprak.

Hij beschrijft zijn VR-project als een soort mengvorm van theater, fictie en documentaire. Wat mij betreft klopt dat wel. Het voelde weliswaar minder confronterend dan een echte, vergelijkbare theatervoorstelling die ik eens mocht meemaken. Maar het onderdompelingseffect, de ervaring heel dichtbij te komen en tussen die vluchtelingen te lopen is iets wat je bij een speelfilm mist. Ook al kan die even sterke emoties oproepen. Daarbij neemt Iñárritu hier en daar de vrijheid het strikte realisme te overstijgen. Bijvoorbeeld met het visioen van een tafel waarop een bootje vol vluchtelingen voorbij drijft. Ook dat kan in VR.

Ware verhalen

De documentaire kracht schuilt in de ware verhalen waar Iñárritu zich door liet inspireren. Een aantal van die migranten uit Midden-Amerika was bereid aan de productie zelf mee te werken. Achter de schermen waren zij de ‘acteurs’ die de computersimulaties van henzelf door middel van motion capture-techniek leven inbliezen.

Even later is het hele onfortuinlijke gezelschap door de agenten ingerekend. Hun schamele bezittingen zijn her en der verstrooid in het zand achtergebleven. Ik kniel om beter te zien wat daar ligt. Het is een Hello Kitty-rugzakje van een kind.

Verlost van mijn VR-set laat ik het zand van de namaakwoestijn achter me. Maar na het verlaten van de VR-ruimte komt nog een laatste onderdeel van de installatie. Want ik heb nu wel een ervaring kunnen delen, maar de vluchtelingen zelf hebben daar nog niet echt een gezicht gekregen. Dat wordt goedgemaakt in de galerij waar ik nu doorheen loop. Een van de wanden bestaat uit een origineel deel van het hek tussen Mexico en Amerika. Daartegenover een reeks levensechte portretten van de immigranten die aan deze productie hebben meegewerkt. Plus hun verhalen. Hier kan je zeker nog wat langer rondhangen.

Verhalen over het geweld van drugsbendes, over de ‘coyotes’, de mensensmokkelaars. Verhalen over het oversteken van rivieren en andere gevaren. Over hoop en vrees, honger en dorst, over handboeien en detentie. Over volharding, onzekerheid en over het nieuwe geluk van de felbegeerde vluchtelingenstatus. En ja, ook het verhaal van de grenswacht die maar niet kan vergeten hoe hij middenin de woestijn door hitte en dorst bevangen mensen in zijn handen zag sterven.

Exclusief

Wat Carne y Arena tot zo’n opvallende productie maakt is niet alleen de VR-beleving zelf, maar ook de manier waarop dit in een veel grotere installatie is ingebouwd. Dit maakt het tamelijk uniek. Niet iets wat je even op je mobieltje kan downloaden. Ik snap nu ook waarom het even duurde voordat dit tamelijk exclusieve project in ons land arriveerde. Er bestaan van de complete installatie maar twee sets. Een daarvan tourt door Europa. Na Milaan kwam Amsterdam aan de beurt. Daarna zal Carne y Arena in Rotterdam te zien zijn.