Slechts gewapend met instructies, die bestaan uit een kort scenario en getuigenverslagen van eerdere deelnemers, voer je samen met maximaal elf anderen een aantal stiekeme opdrachten uit. Op straat. Wat deze subtiele verstoringen van het alledaagse precies zijn, blijft geheim totdat de voorstelling begint. Het belooft een van de bijzonderste projecten te worden op Festival Noorderzon, dat van 15 tot 25 augustus 2019 in Groningen plaatsvindt.
De meervoudig bekroonde theatermaker Yan Duyvendak presenteert tijdens Noorderzon 2019 zijn nieuwste voorstelling invisible. Net als in eerder werk van Duyvendak spelen niet acteurs de hoofdrollen, maar het publiek zelf – in dit geval de Noorderzon-bezoeker. Wanneer je een kaartje koopt voor deze voorstelling, doe je mee aan een spel. Je gaat op pad om het maatschappelijk aanvaardbare subtiel te ontregelen: “Ieder mens kan spelen. En een spel spelen is leuk, helemaal als het een stiekem spelletje is.”
Ondeugend zijn
Wat dat stiekeme spelletje dan is? Duyvendak: “Het is een spel dat je als toeschouwer de openbare ruimte instuurt. Je voert hele kleine acties uit die onzichtbaar moeten blijven voor de gebruikers van de ruimte, maar die jíj wel merkt. Het ligt tussen hele kleine momenten van poëzie creëren en ondeugend bezig zijn.”
Na een korte instructie gaat de groep op pad om de acties uit te voeren. Tijdens de wandeling heb je contact met elkaar via een Whatsapp-groep, waar Duyvendak en zijn assistenten ook onderdeel van zijn: “Op die manier kunnen we het verloop van de acties volgen, bijvoorbeeld als iets te lang duurt. Wij gaan zelf niet mee, want het spel is leuker als het uit spelers bestaat die het voor het eerst doen.” Na afloop kom je samen met je medespelers en de assistenten om ervaringen uit te wisselen: “We hebben gemerkt dat die samenkomsten heel leuk zijn, want iedereen is heel opgewonden. Ook kun je je ervaringen meten aan die van je voorgangers via de briefings en via de getuigen-verslagen die op de instructies staan. Zo weet je al hoe iemand het eerder heeft aangepakt en kan je bedenken hoe jij het zou doen.”
Serieuze spellen
Yan Duyvendak is geboren in Nederland, maar woont al geruime tijd in Zwitserland. Hij maakt voorstellingen die de randen van het theater opzoeken. Hij verweeft het theatrale met sociaal-politieke elementen, bijvoorbeeld uit de rechtspraak (Please, Continue (Hamlet), 2011) en democratische besluitvorming rondom migratiepolitiek (ACTIONS, 2016). “Ik probeer altijd veel toegangsdeuren te maken naar mijn werk. Je kunt bijvoorbeeld via de interesse voor activisme binnen komen, maar ook via de interesse voor spelletjes. invisible is een soort serious game. Via het idee van een spel ontdek je de complexiteit van een systeem en de lagen waaruit dat bestaat. Je hoeft geen kunstenaar te zijn om dit via de acties te onderzoeken.”
Voor het script van de voorstelling ontwikkelde Duyvendak materiaal in Zwitserland, India en Nederland. Op elke plek neemt hij de acties weer onder de loep: “Wat onzichtbaar is in India is niet op dezelfde manier onzichtbaar in Groningen, en omgekeerd. Een actie doen op de Grote Markt is heel anders dan op een markt in Goa. Wanneer je dingen doet die té zichtbaar zijn hebben we gemerkt dat het door de andere gebruikers van de ruimte wordt weggezet als een flashmob of een gestoorde groep mensen. Dan valt de spanning weg. Proberen om constant die opwinding vast te houden, dat is ontzettend leuk. Je bent continu bezig te checken wat het met jezelf doet én met wat het teweeg brengt bij andere mensen, dat zij zich afvragen: ‘wat is hier aan de hand?’.”
Buiten de kunst
De acties en opdrachten in invisible hebben hun wortels in het activisme van de Fluxus-kunstbeweging uit de jaren ‘60 en het idee van de ‘spect-actor’ (samentrekking van spectator en actor – toeschouwer en acteur) van de Braziliaanse theatermaker Augusto Boal. Toch is het volgens Duyvendak niet nodig om ervaring te hebben als acteur of als kunstenaar: “Ik heb de voorstelling ontwikkeld met mensen die buiten de kunst staan. Het is een spel voor mensen die een spel willen spelen, waarin je sociale conventies gebruikt om te onderzoeken, te vervormen of je op een bepaalde manier te uiten.’
‘Het gaat niet om acting in de zin van toneelspelen, maar om de act, de handeling. In de openbare ruimte weten we precies hoe we ons zouden moeten gedragen, zonder dat we erover nadenken. Als je daarmee gaat spelen, merk je hoe sterk die regels zijn. Door middel van kleine ingrepen ondervind je dat het helemaal niet zo eng is om die regels te overtreden.”
Duyvendaks werk wordt vaak uitgevoerd door niet-professionals: “Een constante in mijn werk is dat ik een deel moet loslaten. Bijvoorbeeld in een ander stuk van mij, Please, Continue (Hamlet), laat ik het publiek met echte rechters een strafzaak uitzoeken. Zodra de deuren dicht gaan en het begint kan ik niks meer doen.”
Niet alleen
Voor mensen die nieuwsgierig zijn naar invisible op Noorderzon, maar toch een beetje tegengehouden worden door het idee zelf iets te moeten doen, heeft Duyvendak nog een tip: “Als je niet alleen komt, is het misschien gemakkelijker. Met een of meerdere vrienden of familieleden, bijvoorbeeld. We hebben met de try-outs en eerdere uitvoeringen gemerkt dat de gêne heel snel wegvalt, zelfs bij mensen die van te voren aangaven het spannend te vinden. Mensen hebben ook een hoop lol. Het zijn hele simpele dingen die we vragen in de voorstelling – juist in die eenvoudige opdrachten schuilen heel veel lagen.”
Goed om te weten
Nederlands 
English (UK) 
Français 
