‘Onze samenleving zit in een huwelijkscrisis’. Ernest van der Kwast over zijn nieuwe roman Ilyas

Uitgerekend corona-minister Hugo de Jonge, in 2017 nog wethouder in Rotterdam, was degene die schrijver Ernest van der Kwast op een nieuw spoor in zijn leven bracht. Een pad dat leidde naar zijn nieuwe roman Ilyas. In zijn talkshow Rotterdam Late Night sprak Van der Kwast met De Jonge over diens programma om 7000 Rotterdamse jongeren uit de problemen te helpen, en stelde kritische vragen over de mentoren die dit moesten gaan begeleiden. Geërgerd zei De Jonge: ‘Waarom ga je het eigenlijk niet zelf doen?’

Zo komt het dat Van der Kwast inmiddels alweer drie jaar jonge stadsgenoten helpt hun leven op de rit te krijgen.

Huishoudster

In Ilyas draait het om zo’n jongen. Hoofdpersoon Peter Lindke is conservator bij museum Boijmans van Beuningen, en woont met zijn vrouw Kee en hun twee zoons in een mooie koopwoning. Maar nadat Lindke zich uitspreekt over de in zijn ogen onjuiste toeschrijving van een schilderij aan Rembrandt van Rijn, verliest hij zijn baan. Dat verzwijgt hij voor zijn vrouw, want hun huwelijk wankelde toch al.

Zijn Bulgaarse huishoudster schrikt zich rot als ze hem ineens onverwacht thuis aantreft, en ze raken voor het eerst met elkaar in gesprek. Als Peter ontdekt dat zij problemen heeft, besluit hij haar te helpen: hij belt met schuldeisers, regelt kinderbijslag, huur- en zorgtoeslag en brengt haar administratie op orde. Zij is zo opgelucht en dankbaar, dat ze vervolgens met haar kennis Ilyas aan komt zetten, een twintiger met forse schulden.

Een roman die losjes is gebaseerd op ware gebeurtenissen, en zich buigt over de vraag waarom het nodig is om anderen te helpen, waarom je het zou willen doen en of het zin heeft.

Een roman over het werk van Rembrandt en de ongelijkheid in onze samenleving, een bijzondere combinatie. Hoe kwamen die twee bij elkaar?

‘In 2012 speelde in museum Boijmans van Beuningen de kwestie van de toeschrijving van het schilderij Tobit en Anna; Rembrandt-kenner Ernst van de Wetering meende dat het doek van Van Rijn was, Boijmans-conservator Jeroen Giltaij was van mening dat het niet door de meester zelf was gemaakt, maar door een leerling of een navolger. Nadat hij dat had verkondigd in De Wereld Draait Door, werd hij op non-actief gesteld. Nu vond ik dat schilderij of die kwestie op zich niet zo interessant, maar wat ik wel interessant vond was: stel, je beroep houdt ineens op, wat ga je dan doen? Raak je depressief, hoe oplossingsgericht ben je, hoe geef je zin aan je leven?’

Handschoen

‘In diezelfde periode begon ik me af te vragen wat ik zelf zou kunnen betekenen voor de samenleving. Ik realiseerde me dat ik met mijn schoonmaakster alleen een transactie had: zij maakte schoon, ik legde geld neer. Waarom vraag ik haar eigenlijk niet hoe het met haar gaat? Wat speelt er achter haar voordeur? Toen we een gesprek aanknoopten en ik ontdekte dat ze problemen had, besloot ik haar te helpen, omdat ik de instanties weet te vinden en me niet laat wegsturen. Dus toen Hugo de Jonge mij tijdens dat interview uitdaagde om mentor te worden, besloot ik die handschoen op te pakken. De roman buigt zich over de vraag waarom het nodig is om anderen te helpen, waarom je het zou willen doen, en of iemand wel geholpen wíl worden.’

Hoe moeilijk is het om de problemen van deze jongeren op te lossen?

‘Soms valt dat best mee. Het eerste meisje dat ik begeleidde, kon geen werk vinden. Ze kon niet goed rekenen en had niveau 2 in de zorg, terwijl in vacatures steeds om niveau 3 werd gevraagd. Ze vertelde me dat ze in de thuiszorg had gewerkt en mensen in de lift tilde. Bij vrouwen die haartjes op hun kin hadden, trok ze die eruit met een pincet. ‘Wauw,’ dacht ik, ‘jij voelt je klein omdat je niet goed kunt rekenen, maar je bent hartstikke zorgzaam en bevlogen.’ Dát was wat een werkgever moest horen. We maakten samen een cv en ik hielp haar de juiste woorden te vinden. De volgende dag had ze een baan.’

En op een gegeven moment kreeg je ook zo’n jongen als Ilyas onder je hoede?

‘Ja, in het echt was dat een Nederlandse jongen met Somalische ouders. Hij had grote schulden, maar het lukte om hem in de schuldhulpverlening te krijgen. Dat is het een zwaar traject: iemand moet drie jaar lang zien rond te komen van zo’n 50 euro per week, moet hard werken en mag geen nieuwe schulden maken. Dat vond hij moeilijk vol te houden, en hij bleek ook nog een cannabisverslaving te hebben. Hij kwam te laat op afspraken, kwam niet opdagen op zijn werk. Zat ik daar, met mijn oplossingsgerichtheid.’

‘In het begin werd ik kwaad, maar het is belangrijk dat je naast iemand blijft staan. Je kunt het niet vóór iemand doen, maar wel meegaan bijvoorbeeld naar de afkickkliniek, en dat heb ik ook gedaan. Dit werk heeft mijn denken enorm verrijkt. We zijn zo snel geneigd over anderen te oordelen terwijl we helemaal niet weten wat er precies aan de hand is.’

Wat heeft het jou geleerd?

‘Dat er een grote groep mensen is die niet de mate van intelligentie en zelfredzaamheid in huis heeft, niet de juiste denkpatronen, die we in onze liberale samenleving van iedereen verwachten. Vaak hebben ze behoorlijk wat bagage en weinig steun of hulp vanuit hun omgeving. Ik heb één jongere onder mijn hoede bij wie ik de enige ben die weet hoe het met hem gaat en in wat voor situatie hij zit. Dat is eenzaam.’

‘Ook op ander vlak is er grote ongelijkheid. Iemand die te weinig geld heeft om boodschappen te doen, gaat noodgedwongen van zijn huurtoeslag leven, kan uiteindelijk de huur niet meer betalen en bouwt schulden op bij de woningcorporatie. Mensen die om hulp vragen worden vaak op voorhand al met veel argwaan bejegend, alsof ze fraudeurs zijn, dat helpt ook niet. Degenen die falen krijgen boetes, en als ze die niet kunnen betalen, komen daar nog meer boetes en extra kosten overheen, net zo lang tot iemand zo diep in de problemen raakt, dat hij zijn huis uit moet.’

Samenredzaamheid

‘In plaats van altijd maar hoog op te geven van zelfredzaamheid, zouden kwetsbare mensen wel wat meer in bescherming mogen worden genomen. Laatst kwam ik het woord ‘samenredzaamheid’ tegen – wat mij betreft het woord van het jaar.’

Maar de kloof tussen bevolkingsgroepen en tussen arm en rijk wordt eerder groter dan kleiner.

‘Laten we vooropstellen dat de segregatie in landen als India of Zuid-Afrika nog vele malen erger is. In mijn boek heb ik wel geprobeerd een ontwikkeling te laten zien zoals die zich in steden als Rotterdam voltrekt, waar in plaats van sociale huurwoningen nieuwe koopwoningen worden gebouwd, maar dan met een afgesloten binnenterrein. Kinderen spelen minder in de openbare buitenruimte en gaan naar witte scholen. Zo ontstaan ook hier steeds meer ‘gated communities’, letterlijk en figuurlijk afgesloten gemeenschappen.’

De roman stelt de vraag of, als het al zo moeilijk is om verbondenheid te vinden in je relatie, het dan wel mogelijk is om verbinding te maken met mensen die je niet kent en niet op jou lijken? Wat is uiteindelijk jouw antwoord daarop?

‘Ik denk dat we elkaar kunnen vinden, als we onze schouders eronder zetten. Peter en Kee zitten in een huwelijkscrisis, maar dat geldt ook voor onze samenleving. We weten elkaar steeds minder te vinden. Hoe meer onderling zwijgen, hoe harder een relatie wordt. We hebben zoveel moeite om met elkaar te praten, en er is ook zoveel schaamte. Het zou goed zijn als we elkaar meer vragen stellen. Bijvoorbeeld waar iemand bang voor is of naar verlangt.

Ik besef nu nog sterker hoe groot de voorsprong is die mijn eigen kinderen hebben ten opzichte van kinderen die thuis niet worden voorgelezen of worden meegenomen naar het theater of de film. Hun wereld is zoveel groter. Toen ik een van de jongeren meenam naar een tentje aan het Noordplein voor een kop koffie, gewoon een gezellig café met een speelse inrichting, zei hij: “Ik wist niet dat er zulke mooie plekken in de stad bestonden”.’