Schuldgevoel helpt niemand. Filosoof en schrijver Jannah Loontjens nam haar knagende geweten onder de loep

Wat maakt toch dat je je telkens weer schuldig voelt? Schrijver Jannah Loontjens (46) vindt zichzelf vaak tekortschieten en onderzocht wat je aan dat schuldgevoel kunt doen.

Haar boek Schuldig is nog nauwelijks uit, maar toch voelt filosoof en schrijver Jannah Loontjens (46) zich al schuldig. Loontjens, die werd geboren in Denemarken, groeide op in Zweden en vervolgens, na de scheiding van haar ouders, in Nederland. In haar zoektocht naar de bron en de gevolgen van haar diepgewortelde schuldgevoel betrekt ze ook de relatie met haar moeder. ‘Ik geef een inkijkje in ons leven waar zij niet om heeft gevraagd en ook niet blij mee is,’ verzucht Loontjens. Toch weerhield dat haar er niet van om het te publiceren.

Het idee voor Schuldig ontstond toen ze vorig jaar overwoog de kerst niet bij haar moeder in Frankrijk door te brengen, maar bij haar tante. Om haar moeder niet te kwetsen draaide ze zo lang om de hete brei heen dat er uiteindelijk niets anders op zat dan een leugen te vertellen. Zo leidde de angst tekort te schieten tot een schuldgevoel: de vicieuze cirkel waarin schuldbewuste mensen vaak terechtkomen. Het was niet het enige inzicht dat Jannah Loontjens opdeed.

Corona biedt een mooie uitvlucht om zonder schuldgevoel de kerstviering met familie over te slaan

‘Ik hoorde al mensen de grap maken dat ze zich tenminste niet schuldig hoeven te voelen als ze Kerstmis niet met hun familie vieren. Ik doe altijd mijn best om bij mijn moeder in Frankrijk te zijn, en als ik naar mijn vader in Zweden ga, zorg ik ervoor met oud en nieuw naar mijn moeder te gaan. Vorig jaar zei ik voor het eerst: ik blijf thuis. Omdat mijn tante me had uitgenodigd, en zij en mijn moeder een ingewikkelde relatie hebben, voelde ik me dubbel schuldig. Dat zette me aan het denken.’

‘Tegenover mijn moeder voel ik een grote druk om haar zo vaak mogelijk te bezoeken en er voor haar te zijn. Daar zit een groot schuld- en plichtsgevoel onder. Dat zullen meer mensen herkennen, maar ik heb er wel uitzonderlijk veel last van. Corona zou een ultiem excuus kunnen zijn: ik kan niet naar Frankrijk, want het is niet toegestaan te reizen. Veel mensen zullen opluchting ervaren omdat ze er zelf geen schuld aan hebben dat ze thuis moeten blijven, maar ik voel me toch alsnog schuldig. Al is het wel iets minder dan vorig jaar.’

Het is echt zo: we voelen ons gemiddeld twee uur per dag schuldig

‘Volgens onderzoekers voelen we ons gemiddeld twee uur per dag schuldig. Best veel, maar bij mij is het soms meer, vrees ik. Daarom wilde ik onderzoeken waarom dat zo is, wat het met me doet en of ik ervan af kan komen. Ik denk dat de neiging je snel schuldig te voelen deels aangeboren is, zoals sommige mensen met meer angst worden geboren dan anderen. Maar het is ook iets wat je ontwikkelt. Na de scheiding van mijn ouders groeide ik op bij mijn moeder in Nederland; mijn vader bleef in Zweden met mijn broer. Zij was vaak somber en ongelukkig, en ik had het gevoel dat ik haar moest helpen, haar blij moest maken. Als dat niet lukte, voelde ik me schuldig.’

‘Een psychotherapeut zei dat schuldgevoel eigenlijk geen gevoel is, geen primaire emotie zoals woede of verdriet, maar dat het altijd wordt aangestuurd door gedachten. Je dénkt dat je van alles fout doet, en daardoor voel je je rot. Het uit zich dus wel in een gevoel, maar het begint bij gedachten, en die kun je beïnvloeden. Door anders te leren denken, kun je schuldgevoel verminderen. Zo besef ik nu dat ik niet verantwoordelijk ben voor het geluk van mijn moeder. Dat maakt het schuldgevoel, dat bij mij nooit helemaal zal verdwijnen, een beetje lichter.’

Om je schuldig te voelen hoef je niet schuldig te zijn

‘Schuldgevoel gaat vaak niet echt om iets wat je fout hebt gedaan; je hoeft niet schuldig te zijn om je schuldig te voelen. Eigenlijk deed ik ook niets verkeerd door een keer kerst te vieren bij mijn tante, maar omdat ik me verplaatste in mijn moeder die teleurgesteld was, voelde ik me toch schuldig. Je kunt dus duidelijk vinden dat je niets fout hebt gedaan, en je tóch schuldig voelen. Dat komt omdat er meestal iets anders schuilgaat achter schuldgevoel: bijvoorbeeld bezorgdheid, angst voor wat de ander van je denkt, het gevoel dat je iemand teleurstelt. Dat bundelt zich samen tot schuldgevoel. Het kan ook ontstaan doordat de ander in de slachtofferrol kruipt en jou een schuldgevoel geeft.’

‘Ik denk ook dat de sterke idealen in onze samenleving grote invloed hebben: we moeten gezond en slank zijn, minder vlees eten, niet te veel drinken. Voor de feestdagen zijn er letterlijk ‘recepten zonder schuldgevoel’; met minder vet erin. Ik hou van wijn en voel me altijd schuldig als ik een keer een glas te veel neem. Na de feestdagen voelen we ons allemaal schuldig omdat we vinden dat we te veel hebben gegeten en gedronken. De publieke opinie werkt sterk in op de manier waarop je over jezelf denkt en naar jezelf kijkt. De invloed van de Kerk is ook nog diep in onze cultuur ingebed. Al bij onze geboorte zijn we schuldig; we leren dat onze begeertes fout zijn. Zelfs als je er geen gehoor aan geeft, kun je je er schuldig over voelen.’

Hoe meer zelfreflectie, hoe meer je denkt dat jij het fout doet

‘Psychoanalist Sigmund Freud zei dat hoe beter je bent in woede onderdrukken, hoe schuldiger je je voelt. Dat klopt. Ik word bijna nooit kwaad, omdat ik altijd meteen in de zelfreflectie schiet: wat gebeurt er, hoe is mijn gedrag voor de ander? Ik zie altijd meteen mijn eigen verantwoordelijkheid. Dat klinkt nobel, maar is niet per definitie goed. Zulk gedrag kan extreme vormen aannemen, zoals in een vroegere relatie waarin mijn vriend mij mishandelde. Ik kende zijn gevoelige en zwakke kanten, en zag dat zijn controleverlies een vorm van wanhoop was. Omdat ik wél in staat was mijn emoties onder controle te houden en te verwoorden, voelde ik me sterker dan hem. Daarom vond ik dat ik hem moest kunnen helpen en voelde ik me schuldig dat ik er niet in slaagde de situatie te verbeteren. Bovendien had zijn gedrag altijd met mij te maken: hij was jaloers en bang om me kwijt te raken en daarom deed hij zo – het kwam dus door mij.’

Schuldgevoel zit goede relaties in de weg

‘Ik ben gaan beseffen dat schuldgevoel een afstand creëert. Op anderen kom ik soms koel en gereserveerd over; dat komt doordat ik me onbewust afsluit om mijn gevoelens en verlangens te onderdrukken. Ik wil anderen niet in de weg zitten met mijn emoties. Maar dat betekent ook dat ik de ander zelden dichtbij laat komen. Ik wilde graag dat mijn relaties eerlijker en opener zouden worden. Teder. Daarvoor moest ik leren mijn kwetsbaarheid te durven tonen. Als ik mezelf toesta uit te spreken wat ik voel of wil, ben ik eerlijker tegenover de ander en laat ik diegene dichterbij. Dit boek schrijven heeft me erbij geholpen, zelfs tegenover mijn moeder. Doordat ik nu alles heb kunnen zeggen, kan ik oprechter naar haar luisteren. Dus al is ze er niet blij mee en voel ik me daar schuldig over, het is goed dat ik het heb geschreven.’