IDFA en educatie – Met een documentaire de horizon over, plus een jeugd-Top-15

Op de VPRO/Cinekid Top-100 van kinder- en jeugdfilms staan maar twee documentaires. Te weinig, volgens Meike Statema, hoofd educatie bij het IDFA. Volgens haar kunnen documentaires heel goed aanslaan bij kinderen en net zo’n verrijkende ervaring bieden als speelfilms. Filmeducatie komt binnenkort bovendien in het curriculum. Gelukkig is er voor ondernemende leerkrachten veel keus om aan de slag te gaan met films en lesmateriaal. Een groot aantal festivals, producenten en kunstorganisaties heeft iets op dit gebied in de aanbieding. Ook het Amsterdamse documentairefestival IDFA zet educatie in de etalage.

Wat gaat het worden? Met de klas naar een workshop rond het spannende mysterie De man die achter de horizon keek, of op school aan de slag met de creatieve documentaire LUISTER? Discriminatie verrassend zichtbaar maken met Night, of de kinderen zelf Virtual Reality laten opnemen?

Stuntfietser

De inzet van van het festival kan ik met eigen ogen zien wanneer ik een voorstelling bijwoon waarmee IDFA, samen met Movies That Matter en EO/Ikon Docs de kinderrechtendag viert. Om het extra feestelijk te maken luistert BMX-fietser Patrick het evenement op met zijn stuntwerk. Dat als opwarmertje voor 180cc (René van Zundert) over Jose in Rotterdam-Zuid. Stuntfietsen is zijn passie. Andere dingen in zijn leven zitten hem dwars.

Maar de kinderrechtendag begint met #pestverhaal van Eef Hilgers, een korte film waarin vier kinderen opmerkelijk openhartig vertellen hoe hard pesten hen heeft geraakt. “Ik weet niet goed meer wie ik ben”, zegt Rosalie. Zodra de film begint verstomt het gejoel in het Tuschinski theater en is iedereen muisstil. #pestverhaal staat dan ook dicht bij de belevingswereld van de kinderen.

Een mooi extraatje is natuurlijk dat bij de nabespreking de kinderen uit de film op het podium verschijnen. De zaal mag vragen stellen. Echter kan het niet worden. Intussen zijn er stemkastjes uitgedeeld waarmee de jonge kijkers hun mening geven over vragen als ‘Wat vind je erger, online pesten of pesten op het schoolplein’ of ‘Waarom denk je dat Eef de film heeft gemaakt’. De scores verschijnen live op het doek.

Docschool

Jaarlijks komen zo’n 10.000 kinderen tijdens IDFA naar de schoolvoorstellingen die het festival programmeert. Die zijn niet zo uitvoerig opgetuigd als het Kinderrechten-evenement, maar wel is er altijd een inleiding en een nagesprek of een Q&A met de makers.

Voor leerkrachten die op school met film aan de slag willen staat het hele jaar door Docschool Online ter beschikking. Een catalogus van ongeveer 140 in de klas te bekijken kinder- en jeugdocumentaires, inclusief lesmateriaal. Docenten kunnen dit gratis gebruiken. Op aanvraag kan IDFA ook een documentairemaker in de klas laten komen. Overigens is IDFA natuurlijk niet de enige die zoiets presenteert. De meeste aanbieders, ook die van educatiemateriaal voor speelfilms, vind je op filmeducatie.nl.

Haal je een film in de klas om een thema bij aardrijkskunde of maatschappijleer te bespreken, of wil je kinderen juist de creatieve kant van filmmaken laten ontdekken? Het kan allebei. In het lesmateriaal van IDFA komen doorgaans beide aspecten aan bod.

Kinderen gaan aan de slag

Het hoeft niet moeilijk te zijn. Zie bijvoorbeeld hoe het werkt met LUISTER, de al meerdere malen bekroonde documentaire van Astrid Bussink over De Kindertelefoon. Opvallend is de speciale vormgeving. Terwijl we meeluisteren met telefoongesprekken zien we niet de kinderen zelf, maar beelden die een afspiegeling zijn van de toon van het gesprek – lief, ondeugend, verdrietig, schrijnend.

Groep 7 van basisschool De Bron gaat tijdens IDFA op de school zelf met LUISTER aan de slag. Na vertoning in de klas bespreekt de leerkracht de inhoud – verhalen over gescheiden ouders, alleen zijn en huisdieren. Maar ook een boze jongen die vertelt dat hij eigenlijk worstelt met het feit dat hij homo is, en dat niet wil zijn. De ervaring is dat kinderen van groep 7 op zulke onderwerpen onbevangener ingaan dan pubers van een paar jaar ouder. Maar reken er wel op dat het emoties kan losmaken.

De volgende dag kijk ik mee met de fotoworkshop die FOAM daarbij organiseert. Goed kijken naar beelden. Welk gevoel laten die zien? Dan de opdracht: bedenk zelf een zin en maak een foto die dat uitbeeldt. Met de uitgedeelde camera’s zwermt de klas uit over school en schoolplein om stoere of grappige plaatjes van elkaar te schieten. Dan met viltstift of stickers tekst aan de uitgeprinte foto’s toevoegen. Ik kijk er van op hoe enthousiast iedereen aan de slag gaat met zinnen als ‘Mijn lievelingskleur is blauw’, ‘Een sterke jongen die slaat’ of ‘Ik hou niet van schoonmaken’.

Een heel andere kinderdocu

De hierboven genoemde documentaires gaan over kinderen die worstelen met een of ander probleem. Dat is een veel toegepaste formule, maar op een studiemiddag voor docenten laat Martijn Blekendaal zien dat het ook heel anders kan. Zijn De man die achter de horizon keek gaat over de kunstenaar Bas Jan Ader. Ruim veertig jaar geleden wilde die in een piepklein zeilbootje van Amerika naar Engeland varen – en kwam nooit aan. Martijn maakte er een spannende vertelling en tegelijk een filmisch experiment van.

Blekendaal legde me eerder al uit dat het als jeugdfilm (voor 10-15 jaar) een beetje een sprong in het diepe is. Kinderen van het IJburg college mogen hem een paar dagen later als eerste publiek zien. Wanneer na het eerste beeld de titel ‘EINDE’ verschijnt klinkt spontaan applaus. De aandacht is gevangen. Wat volgt na dit ongewone begin is een ontdekkingstocht vol mysterie, onverwachte wendingen en zijsprongen, gekke filmfragmenten, slapstick, herinneringen, melancholie, poëzie en tragiek. Over kunst, filmmaken en het overwinnen van je angst. Ook Blekendaal zelf doet in de film iets wat hij eigenlijk niet durfde.

“Zou je de film een prijs willen geven?”, vraag ik na afloop aan een paar kijkers. Het antwoord is positief.

Die vraag is niet toevallig. De jury van de IDFA Kids & Docs-competitie heeft de dag daarvoor De man die achter de horizon keek bekroond met de Special Jury Award – zeg maar de tweede prijs. Producent Cerutti Film heeft aansluitend aan IDFA een impact-campagne op touw gezet om te zorgen dat er meer met de film gebeurt dan alleen reguliere vertoningen.

In het kader van mediawijsheid wordt er dan een workshop aan vast geknoopt die laat zien hoe kunstenaars werken met beeld. Kinderen krijgen de opdracht met bestaande foto’s een nieuw verhaal te vertellen. De betekenis van een beeld ligt niet vast.

Creatief of maatschappelijk

De man die achter de horizon keek past goed bij het vak CKV. De eveneens op de docentenmiddag vertoonde korte fictiefilm Night van Joosje Duk (uit het aanbod van Movies That Matter) sluit weer meer aan bij het curriculum maatschappijleer. Toch biedt de verrassende vormkeuze van de maker ook hier een creatieve invalshoek.

Vier meiden gaan in Night een avond stappen in New York en lopen tegen de scheiding tussen wit en zwart aan. Maar let op: de dingen zijn in deze ogenschijnlijk realistische fantasie over discriminatie en microagressie anders dan ze lijken. Staat garant voor levendige en uiteenlopende reacties, zo blijkt bij de presentatie al. Leermateriaal vanaf december online bij Movies That Matter.

Voor kinderen die de handen uit de mouwen willen steken is er nu zelfs een echte Vitual Reality-workshop. Bekijk’t en Imagine film laten op de docentenmiddag de deelnemers zelf ervaren hoe dat in zijn werk gaat. Met echte VR-camera’s filmen straks de leerlingen in kleine groepjes de laatste scènes van de VR-fictiefilm De Herkansing. Drie wanhopige leerlingen proberen met hulp van de geest van de overleden rector achter de examenopgaven te komen. Is weer eens heel iets anders. Het hele workshoppakket is inclusief een bezoek aan het Imagine Film Festival dat in april in Eye plaatsvindt.

Top 15

Om nog even op die kritiek op de Top 100 terug te komen: de afdeling IDFA-onderwijs heeft het er niet bij laten zitten. Er is nu ook een IDFA Top van 15 must see-jeugddocumentaires.