Vluchtelingenromans verdienen een tweede leven. Juist nu

Al maanden gaat het nieuws over weinig anders dan vluchtelingen en asielzoekers, en raken voor- en tegenstanders van hun opvang steeds meer gepolariseerd. Een situatie die sterk doet denken aan de thematiek in de roman De ontelbaren van Elvis Peeters uit 2006.

De sfeer in de landen waar vluchtelingen – ‘gelukzoekers’ volgens sommigen – hun toevlucht zoeken, wordt steeds grimmiger. Ook in ons land raken de partijen meer en meer verdeeld. Mensen die voorstander zijn van opvang lopen de kans uitgejouwd te worden – zoals deze week gebeurde met de 43-jarige Dasja Abresch uit Steenbergen – terwijl mensen die verontrust zijn over de gevolgen hiervan zich vaak evenmin serieus genomen voelen.

De ontelbaren

Waar kennen we dit ook alweer van? Het huidige klimaat herinnert ons onder meer aan de indringende roman De ontelbaren (2006) van het Vlaamse schrijversduo Elvis Peeters, dat op de shortlist stond voor de Libris Literatuurprijs 2006. Inderdaad, 2006: Elvis Peeters had een vooruitziende blik. In die tijd waren er ook talloze asielzoekers en vluchtelingen die wilden proberen elders een beter leven op te bouwen, waagden gammele bootjes de overtocht en verdronken er maandelijks tientallen mannen, vrouwen, kinderen in de mediterrane golven. Maar Europa zuchtte in die tijd nog niet zo hard als nu.

At De ontelbaren schetst Elvis Peeters een scenario waarin Europa wordt overspoeld door vreemdelingen die hopen dat hen hier een beter leven wacht. De rauwe kracht van De ontelbaren schuilt ‘m erin dat het perspectief niet bij één van beide partijen ligt; de verlangens, angsten en dromen van de migranten én de bewoners van het gastland komen aan bod. Hoe veerkrachtig is een samenleving die ‘belaagd’ wordt door ontelbare anderen? Welke principes komen onder druk te staan? Welke kant kies je? In een nuchtere, documentaire roman roept Elvis Peeters dergelijke vragen op, zonder ze allemaal te beantwoorden. Hoewel De ontelbaren de problematiek sterk uitvergroot, herken je inmiddels toch griezelig veel elementen in de dagelijkse werkelijkheid. Elvis Peeters had een vooruitziende blik. De roman vraagt erom herlezen te worden.

De clandestienen

Dat geldt ook voor een van de mooiste boeken die wij de afgelopen jaren lazen, namelijk De clandestienen van de Marokkaanse schrijver Youssouf Amine Elalamy (1961). De in 2000 geschreven novelle Les clandestins, bekroond met de Grand Prix Atlas, werd in 2010 vertaald in het Nederlands. Elalamy refereert ermee aan de tienduizenden opvarenden die, verlangend naar een beter leven, de afgelopen jaren door de golven werden verzwolgen. Twaalf mannen en één (zwangere) vrouw verdrinken terwijl ze vanuit een dorpje in Marokko proberen de straat van Gibraltar over te steken naar Spanje. Hun misvormde lichamen worden kort na hun vluchtpoging gevonden op het strand: als grote vissen zijn ze aangespoeld in de buurt van het dorp Bnidar, waar ze worden gevonden door hun families. Door de ogen van de nabestaanden en de doden zelf leren we hun levens en laatste uren kennen, de uitzichtloosheid van hun wanhoop, hun dromen en verlangens.

Op unieke en meeslepende wijze vertelt Elalamy het verhaal van de vluchtelingen en degenen die zij achterlieten. Elk hoofdstuk is een nieuw miniatuurtje, geschreven in ik-, hij- of jij-vorm; zinnen met het ritme van de golfslag van de zee:

Ik zing zing zing, want sterven in muziek, geloof ik, is een beetje meer leven, en sterven in muziek, geloof ik, is een beetje minder sterven. Ik zing ter nagedachtenis van mijn makkers die zijn verdwenen in de buik van de zee, ter nagedachtenis van hen met wie zij zich binnenkort zal voeden, maar ook voor mijn herinnering, want je moet weten, mijn liefde, mijn prins, dat ik geen kracht meer heb en geen tranen, alleen nog een dun stemmetje om mee te zingen. Ze is hier en kijkt mij in de ogen.

Overal.

Poëtisch drama

Elalamy brengt een ingrijpend groot drama terug tot het menselijke niveau; daar waar we geen vijandige vreemdelingen meer zien, maar mensen van vlees en bloed die net als wij en ieder ander graag een menswaardig bestaan willen hebben. Hij slaagt erin poëtische literatuur te maken van de wanhoop, het verdriet dat mensen ertoe drijft hun land en familie achter te laten, en weet woorden te geven aan het leed van de nabestaanden, van hen die zo ‘gelukkig’ zijn in elk geval te vernemen welk lot hun dierbaren heeft getroffen.

Zo groots kan literatuur zijn, door niet alleen vragen op te roepen en mensen aan het denken te zetten over wat er gaande is in de wereld en hoe je je daar als lezer toe verhoudt, maar zelfs een zekere schoonheid te verlenen aan het afschuwelijkste denkbaar en zo een zinloos sterven betekenis te geven. De clandestienen is een literair juweel, dat ontroert en troost tegelijk.

Het boek sneeuwde jammerlijk onder in het geweld van de grote literaire titels. Voor al diegenen die een blauwzwarte dood vonden is het te laat, maar dit boek verdient een tweede leven. Juist in deze tijd kunnen romans als deze ons helpen met mededogen te kijken naar de wereld om ons heen en te beseffen dat we allemaal mens zijn.

Elvis Peeters, De ontelbaren. Podium, €12,50.

Youssouf Amine Elalamy, De clandestienen. Nijgh & Van Ditmar, €15,98.